Nieuwe bevolkingspolitiek
De context van de tweejaarlijkse ouderenmonitor is de wijziging van de bevolkingspolitiek. Was je in de jaren negentig als oudere afgeschreven en werd je in de samenzwering van vakbonden, werkgevers en overheid in allerlei VUT-regelingen of de WAO weggesaneerd, in het nieuwe millennium met de urgentie van de vergrijzing in het vizier is de oudere herontdekt als talent en bron van wijsheid en vitaliteit. Zelden is een heel leeftijdscohort zo snel van afdankertje gepromoveerd tot onmisbare kanjer.
Het kabinet Balkende heeft er zelfs een speerpunt gemaakt. In de regeringsverklaring van 2007 heette het dat ‘het van het grootste belang [is] dat vrouwen, nieuwkomers, ouderen en gedeeltelijk arbeidsgeschikten volledig kunnen en gaan participeren op de arbeidsmarkt’. (cursivering JS) Om die ouderen weer te laten ‘floreren’, is er de afgelopen twee jaar een hausse aan onderzoeken en beleidsnota’s verschenen van het CBS, SCP, WRR en CPB. Als zoveel eerbiedwaardige gremia zich met de ouderen bezig houden, dan moet het wel belangrijk zijn.
Dat is het ook, maar dan vooral budgettair. De organisatiemaatschappij is volstrekt niet geïnteresseerd in ouderen anders dan wanneer zij als kostenpost in de spreadsheets verschijnen of wanneer er geld aan te verdienen is in de wereld van tweede huisjes, cruises, academische NRC-reisjes, prostaatbehandelingen en ‘botox injectables’.
Met de economische crisis is de oudere nog sterker dan voorheen object van budgettaire deliberaties geworden. De verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 jaar is een kwestie van maanden. De SER mag nog een list verzinnen maar aangezien die faalt, zal de meest gekunstelde en onwrikbaar gedachte leeftijdsgrens worden verschoven.
Oudere is een constructie
De vergrijzingsmonitor is dus niet alleen een overzicht van ditjes en datjes maar vooral een instrument in de normalisering en standaardisering van de bevolking. De oudere Nederlander verschijnt hierin in als iets wat efficiënt ‘gehandled’ moet worden. Op de achtergrond figureert een normatief model van de levensloop. Tot die leeftijd mag je leren, dan moet je werken, zo moet je oud worden en zo zul je sterven. Hetzelfde geldt trouwens voor de zonnige pendant van de vergrijzingsmonitor, het blad ‘Plus’ dat de ‘senior’ van vijftig en ouder over dezelfde dingen informeert maar dan vrolijker. Beide hanteren de leeftijd als coördinatiemechanisme.
Leeftijd als coördinatiemechanisme
In zijn boek Het nieuwe ouder worden beschrijft Jan Baars hoe in de loop van de afgelopen eeuw via de overheid, de zorg en de medische stand een standaardtraject voor het leven is ontstaan. Zelfs de individualisering van de afgelopen decennia heeft de dominantie van de kalendertijd niet kunnen opblazen.
Dat wij van alles en nog wat ophangen aan de leeftijd is een uitvinding van de moderne samenleving, die van alles en nog wat wil organiseren en coördineren via de leeftijd. De leerplicht tot zestien jaar is er een voorbeeld van, maar ook het stemrecht, aanschaf van alcohol, studiebeurzen en natuurlijk de AOW. De levensloop is ‘onderworpen aan chronologische rationalisering’. De vergrijzingmonitor is het meest moderne instrument om de bevolking op haar leeftijd te managen. Wel puzzelen de statistici nog over de ondergrens van het oud zijn. Ligt die op 45, 50, 55, 65, 70, 75 jaar? Het antwoord is simpel: we worden steeds jonger oud.
Steeds jonger oud
Het toeval wil dat ik het afgelopen half jaar op drie bijeenkomsten was waar onder meer werd gesproken over de revitalisering van de 45-plusser. Deze moest in beweging komen. Wat we hier zien is het denken in leeftijden waaraan allerlei dingen worden opgehangen zoals lethargie. En wat we ook zien is dat de leeftijd van de oudere naar beneden is gegaan. Je bent niet meer uitgeblust op 60-, 70- of 80-jarige leeftijd, nee, die grens ligt dus inmiddels op halverwege de veertig. De eer is aan Jan Baars die dit vaststelde.
De moderne levensloop is dus helder: ben je net uit de generatie-Einsteinluiers, dan moeten de vervroegde dertigers de midlife crisis in om vervolgens op De Baak of vergelijkbare instituties gerevitaliseerd en geïnspireerd te worden.
Toekomst opengooien
Het is belangrijk dat ouderen (en jongeren) zelf het woord nemen om hun bestaan al pratend, filmend en fotograferend tot expressie te brengen. Ouder worden is geen pathologisch proces en heeft niet veel met de objectieve leeftijd te maken. De een kan op zijn twaalfde aan het bier en de ander op zijn dertigste nog niet. Dat geldt ook voor het arbeidzame bestaan. Sommigen willen vroeg in de luwte van het arbeidsproces, anderen weten van geen ophouden en willen tot ver in hun zeventig aan het roer van een onderneming staan. En weer anderen hebben behoefte aan een tweede volledig nieuwe carrière.
Die individualiteit, dat existentiële, kunnen we alleen tot uitdrukking brengen als we de taal van de beleidsmakers opzij schuiven, de statistieken van de levensloop deleten en de revitaliseringscoaches beleefd doch onverbiddelijk de deur wijzen. Vooral geen Plus kopen, geen gidsjes aanschaffen over leeftijdsbewust personeelsbeleid maar zelf aan de slag gaan.
Alleen dan gooien we als ouderen onze toekomst open. We zien wel waar de bal terecht komt. Over tien, twintig, dertig of veertig jaar…
Over Joep Schrijvers
Joep Schrijvers doet onderzoek naar westerse advies- en lesboeken voor vorsten, bestuurders en managers van Homerus tot Covey. Hij is schrijver van succesvolle, kritische boeken en artikelen over management, mens en maatschappij.
