Hij heeft zich de laatste jaren geërgerd aan de financiële wereld, vertelt hij. De excessieve beloningen van topmannen, innovaties waar niemand op zit te wachten, het najagen van winst voor de aandeelhouders, het staat volgens de voormalige Rabobank-topman, die in juni met pensioen ging, mijlenver af van wat hij als jongeman leerde over het vak van bankier, een vak dat volgens hem vraagt om een ‘common sense-mentaliteit’. ‘Die mentaliteit heb ik de laatste jaren gemist’, verzucht Heemskerk.
Heemskerk werkte veertig jaar in de bancaire wereld. Hij begon in 1969 als net afgestudeerde, coltruidragende filosoof en theoloog bij ABN AMRO, waar hij snel carrière maakte, onder meer in Azië en het Midden-Oosten. Van 1991 tot 2003 was hij bestuursvoorzitter van Van Lanschot Bankiers. In 2003 stapte hij over naar de Rabobank. De laatste jaren waren de heftigste uit zijn loopbaan. De markten stortten in, beurskoersen kelderden en bankiers waren het zwarte schaap. Hoewel de Rabobank minder zwaar is getroffen door de crisis dan andere Nederlandse grootbanken, werd ook Heemskerk in de verdediging gedrongen. Waarom had hij de crisis niet zien aankomen? Waarom was zijn beroepsgroep zo flagrant in gebreke gebleven? En vooral: hoe komen we uit het dal?
Mea culpa
‘Een gezonde krimp’ is het uitgebreide antwoord van Heemskerk op deze vragen. Het is het antwoord dat hij had willen geven toen hij in november 2008 met negen collega-bankiers naar de Tweede Kamer werd geroepen om zich te verantwoorden tegenover de vaste Kamercommissie voor Financiën, maar waar hij indertijd volgens eigen zeggen niet de kans toe kreeg. Hij kan zich er nog steeds over opwinden: ‘De heren politici waren nauwelijks geïnteresseerd in mijn argumenten over het ontstaan van de crisis. Ze wilden een mea culpa. Geen van de aanwezige bankiers had behoefte om daar aan mee te werken, ook ik niet. Inmiddels hebben twee of drie van mijn collega’s een soort van excuses aangeboden. Ik acht dat niet nodig. Bankiers worden beticht van nalatigheid en afgeschilderd als de veroorzakers van alle ellende. In mijn boek geef ik aan dat er bredere oorzaken zijn. Ik zeg wel eens gekscherend: Als bankiers daadwerkelijk het probleem zijn, stop ze dan in de bak, dan is het probleem in één keer opgelost.’
Volgens Heemskerk liggen bankiers in Nederland zwaarder onder vuur dan elders. ‘Het beeld van de bankier als graaier is hier erg sterk’, zegt hij. ‘Dat komt doordat de crisis samenviel met de problemen bij ABN AMRO. Die hadden echter weinig tot niets met de crisis te maken. Integendeel: vanuit de optiek van de aandeelhouders is aan de verkoop van ABN AMRO goed verdiend.’
W-curve
Volgens Heemskerk voltrekt de crisis zich in de vorm van een ‘W’. We zijn nu aanbeland bij het midden van de W. Dat betekent dat we net uit het eerste dal zijn gekropen, en dat de volgende duikeling eraan komt. Heemskerk waarschuwt voor prematuur optimisme: ‘Macro-economische ontwikkelingen en bedrijfsresultaten worden afgezet tegen de verwachtingen van analisten. In die vergelijking lijkt het allemaal mee te vallen, maar als je de huidige resultaten vergelijkt met die van vorig jaar, blijkt dat de situatie nog steeds zeer slecht is. Of het nu gaat om oliebedrijven, staalbedrijven, de uitzendbranche, of de chemische- en de auto-industrie: overal zijn de omzetten scherp gedaald. Het is waar dat de daling van de winsten meevalt, maar ook daar moet je je niet op verkijken. De winstdaling is beperkt doordat bedrijven hebben gesneden in de kosten van toeleveranciers en personeel. Dat zal in het lopende of volgende kwartaal leiden tot toenemende werkeloosheid. In de VS kwamen vorige week bovendien opnieuw verontrustende cijfers naar buiten. Een op de acht huizenbezitters heeft een achterstand van meer dan een maand op de hypotheekaflossing. Vier tot vijf procent loopt het risico dat hun huis op een executieveiling terecht komt. Zulke berichten zijn niet goed voor het consumentenvertrouwen.’
Pijnlijk
De W-curve suggereert dat we uiteindelijk terugkeren naar het niveau van voor de crisis. Niets van dat alles, stelt Heemskerk. De krimp van de economie is definitief. Het BNP daalt met vijf tot zes procent en winstcijfers keren voorlopig niet terug naar het niveau van voor de crisis. Tot zover het slechte nieuws. Het goede nieuws, aldus Heemskerk, is dat de krimp wonderen doet voor onze economische gezondheid: ‘De patiënt is niet overleden, maar bezig met een kuur. Pijnlijk, maar op de lange termijn beter. Zonder de krimp was een explosieve situatie ontstaan, met olieprijzen van twee dollar per vat en aandelenkoersen en goederenprijzen die door het plafond gaan. Dat had geleid tot excessieve groei en extreem hoge inflatie, waardoor de klap groter zou zijn geweest dan nu. Beter een implosie dan een explosie.’
Heemskerk voorspelt permanente omzetdalingen tot wel twintig procent doordat consumenten minder gaan besteden: ‘Mensen die voorheen eens in de drie of vier jaar een nieuwe auto kochten, doen dat straks eens in de vijf jaar. Dat blijft niet zonder gevolgen voor de auto-industrie. Het was helemaal niet nodig om zoveel en zo vaak nieuwe modellen op de markt te brengen. Dat is kunstmatige welvaartsgroei. Hetzelfde geldt voor de textielindustrie en voor luxegoederen – vervelend voor mensen die emplooi hebben gevonden in de productie van luxe tassen, maar er moest een marktcorrectie komen. Een lager niveau van economische groei is duurzamer dan het eerdere, hogere niveau.’
Het bankwezen moet volgens Heemskerk ook een stap terug doen. De ‘toxic assets’ zijn een symptoom van een veel ernstiger aandoening, namelijk het streven naar de hoogst mogelijke winst voor de aandeelhouders. Dat streven leidde er toe dat banken weinig reserves opbouwden. ‘De kapitaalsbasis van een bank moet zeer sterk zijn. Dat betekent dat banken meer voorzieningen op debiteuren moeten opbouwen’, stelt Heemskerk. ‘Er is momenteel een te beperkte hoeveelheid kredietpotentieel. Toezichthouders moeten banken aan hogere solvabiliteitsratio’s houden. Tot anderhalf jaar geleden was het gebruikelijk om een surplus van boven de 6 procent terug te geven aan de aandeelhouders. Dat was goed voor de aandeelhouders, maar niet in het belang van de andere stakeholders.’
Na afloop van de hoorzitting in november 2008 concludeerde PvdA-Kamerlid Paul Tang dat bankieren zich slecht verhoudt tot het Angelsaksische aandeelhoudersmodel, een conclusie die Heemskerk onderschrijft: ‘Als coöperatieve bank hebben wij bij de Rabobank altijd meer een Rijnlands dan een Angelsaksisch model gehanteerd, tegen de stroom in. Bij ons staat het klantenbelang voorop. Het is vreemd dat sommige bankiers dat beginsel vergeten lijken te zijn.’
Balkenende-norm
In de Verenigde Staten zijn de eerste excessieve beloningen alweer uitgedeeld. Bij Goldman Sachs, dat een half jaar geleden nog voor 10 miljard dollar in het krijt stond bij Amerikaanse staat, herleven oude tijden. Topmedewerkers werden de afgelopen maanden beloond met bonussen van enkele tonnen. Het ergert Heemskerk: ‘Dat soort managers doet hun organisatie geen goed. Ik heb me geërgerd aan de Nederlandse bestuursvoorzitter die dreigde zijn hoofdkantoor naar het buitenland te verplaatsen als de kritiek op zijn salaris bleef aanhouden (Kees Storm van Aegon, RH). Dat vind ik overdreven stellingen. Ook het argument dat je zeer hoge bedragen moet betalen om goede mensen te krijgen is onzinnig. Als mensen zich alleen laten motiveren door geld is er iets mis.’
Heemskerk vindt het begrijpelijk dat er politieke druk wordt uitgeoefend om excessieve beloningen terug te dringen. Maar de Balkenende-norm vindt hij onzin: ‘Onze premier accepteert te weinig. Wat zal hij netto overhouden? 80.000 euro? Die man moet toch een goede auto kunnen rijden? Politiek kan niet de maatstaf zijn voor het bedrijfsleven, ook niet voor bedrijven in overheidshanden. Als je bij een bank de Balkenende-norm hanteert krijg je hooguit een goedgeschoolde ambtenaar. Niks mis mee, maar zo iemand is niet geschikt als bankvoorzitter.’
Cultuurverandering
In ‘Een gezonde krimp’ constateert Heemskerk dat de kredietcrisis mede is veroorzaakt door bankiers die niet begrepen waar hun eigen medewerkers mee bezig waren. Banken worden steeds vaker geleid door managers, niet door experts, stelt Heemskerk: ‘De laatste twintig jaar zijn de ontwikkelingen in de financiële wereld erg snel gegaan. Een aantal bankiers kon dat niet bijbenen. De kritiek daarop is terecht, maar de echte problemen ontstaan wanneer de experts niet meer gecontroleerd kunnen worden. Het is extreem belangrijk dat het systeem van ‘checks and balances’ goed op orde is. De controlemechanismen en de regels van auditcommissies moeten worden aangescherpt. Ik kan mij goed vinden in de aanbevelingen die de Commissie Maas hierover heeft gedaan.’
Heemskerk is met pensioen als bestuursvoorzitter van de Rabobank, maar voor hobby’s heeft hij nog altijd geen tijd. Hij heeft wat oude filosofie- en theologieboeken opengeslagen, maar van lezen kwam het nauwelijks. De ontwikkelingen in de financiële wereld nemen hem nog teveel in beslag. ‘Het onderwerp intrigeert me’, verklaart Heemskerk. ‘Is deze krimp een blijvende cultuurverandering? Als het weer mis dreigt te gaan, zal ik zeker mijn vinger opsteken.’
