Nederland is een land dat er al 421 keer in is geslaagd de sterfdag van zijn beroemdste medelander aller tijden geruisloos te laten passeren. Willem van Oranje kreeg alsnog de eer - ook al zo Hollands - nadat eerder tijdens een nationale verkiezing Pim Fortuyn was uitgeroepen wiens voornaamste wapenfeiten het on-nederlandse populisme en een vroegtijdige gewelddadige dood waren. Maar aan de andere kant is juist dat toch weer erg eigen aan een volk dat de weg naar economisch succes veel en veel eerder heeft gevonden dan welk land dan ook - juist dankzij de warsheid van persoonsverheerlijking en het bouwen van steile hiërarchieën.
Maar Nederlanders gaan niet prat op hun historie. Vooral het poldermodel heeft het gedaan, aldus hoogleraar historische Nederlandse letterkunde Herman Pleij in een boekje dat je zelfs in het kleine polderlandje makkelijk tijdens een treinreis (want immer uitlopend) uitleest. Overal krijgt het de schuld van, briest hij. Het staat voor dermate slinks gedrag dat het zich zelfs grammaticaal laat voortplanten in een nog weerzinwekkender 'polderen' en 'gepolder'. Dat benoemt kortweg alle vormen van oplichterij die onder het mom van gedogen carrière maakten. Eigenlijk zijn we een land vol oplichters, profiteurs, achterbakse bedriegers en in feite buiten de grenzen ook gewelddadige uitbuiters. Toch? Na een hoofdstuk lang aldus de huidige betekenis van vooral weerzinwekkendheid te hebben gefileerd, gaat Pleij over tot het beschrijven van Het Ware Poldermodel, dat bestaat uit een eigenzinnige combinatie van conflictmodel en consensusbereidheid.
En dat is tamelijk uniek in de wereld, aldus Pleij. Het valt alleen te verklaren uit de eeuwenlange training die het poldermodel heeft ondergaan en nog steeds meemaakt. Dat ruil je toch niet zomaar in voor iets wat van over de oceaan komt aanwaaien? Het polderen heeft een eeuwenlange historie van successen en vindt zijn oorsprong in de relatieve onbestuurbaarheid van de lage landen ten gevolge van de waterige condities. De elders in Europa gebruikelijke hiërarchisch verhoudingen en feodale structuren krijgen geen vat op polder, klei en turf. Egalitarisme is noodzaak en een pragmatische tolerantie dringt zich op. Zelfs van de zo moeizaam gewonnen grond valt niet te leven. Er ontstaat handel, voornamelijk transitohandel. Zonder intensieve handel was het hier eenvoudig geen leven. Aan- en verkopen van goederen die niet van jezelf zijn, vereisen het voortdurend creatief opereren om bruggen te slaan, begrip te tonen, je te verplaatsen in de motiveringen van anderen en vooral draagvlakken te creëren voor het uiteindelijk scheppen van het nodige vertrouwen om de bedoelde transacties te doen slagen. Vaak wordt gewezen naar het pragmatisme van de koopmansgeest. Maar het kan niet anders dan iets dat zich eeuwenlang ontwikkelt, een gerede voedingsbodem biedt voor de ontwikkeling van spirituele fundamenten, die het beoefende gedrag moeten rechtvaardigen en propageren. Iemand als Erasmus levert zulke morele verdiepingen, geïnspireerd door geïndividualiseerde leefpraktijken om hem heen en ook een gulle verdraagzaamheid die voor een geest als de zijne om verklaringen en een intellectueel draagvlak vroeg. Erasmus speelde een voorname rol bij de wetenschappelijke en moraalfilosofische fundering van het poldermodel. De zekerheid dat de mens maakbaar is, vormt de voornaamste pijler in zijn denkwerk. In principe kan iedereen van alles leren. Dat veronderstelt vurige aandacht voor opvoeding en onderwijs. En om kinderen iets te kunnen leren moet je van ze houden. Erasmus zelf is het vleesgeworden poldermodel. Door zijn demonstratieve techniek van het bewust innemen van tegengestelde en niet zelden extreme standpunten, is voordurend de gedachte opgekomen dat hij een uitgesproken neiging tot zwenkende opinies zou hebben. Maar de grond voor al die zwenkingen en tegenstellingen in zijn literaire positioneringen is toch allereerst van didactische aard. Precies zo gaat het er toch aan toe bij het polderen? Erasmus is in de ogen van Pleij dan ook een typisch product van de polder, waar handel en scheepvaart al vanaf de twaalfde eeuw tot verbroederende vervaging van de hiërarchie leidden. Men moet door de vingers kunnen zien, aldus de zestiende eeuwse humanist. Relativeren is daarvoor het trefwoord. Het trekt een eigen spoor in de Lof der zotheid van 1509. Daarin maakt de gepersonifieerde Dwaasheid alles betrekkelijk. Laat de mens zich niets verbeelden. En zit niet meteen boven op de kast als je je beledigd voelt. Erasmus wordt vooral vereenzelvigd met zijn pleidooien voor respect en pragmatische tolerantie. Maar, wij moeten volgens Pleij niet vergeten dat dat niet kan zonder felle kritiek en extreme standpunten. Iets wat tot op de dag van vandaag voortleeft in ons gepolder. Al die eeuwen ervaring met dit toch zo succesvolle polderen maken het volgens Pleij des te vreemder dat hier geen ambitieus onderzoeksinstituut over 'Integratiewetenschap' bestaat. Zijn wij het niet verplicht aan onszelf (inclusief de nieuwkomers) en de wereld om die expertise van eeuwen diepgaand te onderzoeken, wetenschappelijk uit te baten en leeg te schrapen? En even verderop: Wat is er toch allemaal mis met inschikkelijkheid en gedogen? Waarom mag niemand meer politiek correct zijn? De hang naar die deugden heeft de Lage Landen eeuw in eeuw uit behoed voor veel structureel geweld, dat elders verwoestende ontwrichtingen aanrichtte. Maar ook dat zal wel het poldermodel zijn. Wij maken zelf wel uit wat goed voor ons is. Geheel in de geest van onze geschiedenis van een zwak centrum tegenover sterke decentrale eenheden. Een geest waarmee in deze zompige uithoek van Europa in de zeventiende eeuw een economisch mirakel werd gerealiseerd dat zijn weerga niet kent en op een manier die in zichzelf al vraagstukken had opgelost waarop latere kapitalistische modellen - zoals het Anglo-Amerikaanse business model waarvoor wij zo vatbaar blijken te zijn - nog immer het antwoord schuldig blijven.
Over Harold Janssen
Harold Janssen is organisatieactivist en helpt organisaties de toekomst toe te laten. Hij is auteur en als adviseur werkzaam bij DeLimes, Nieuw Rijnlands Organiseren.
