Denkkracht

Stel, je hebt tien euro betaald om een bioscoopfilm te zien. Na een kwartier besef je dat het script rammelt, de acteurs niet overtuigen en dat de resterende anderhalf uur waarschijnlijk niet beter zal zijn. Wat doe je?

De gemiddelde mens stuit dagelijks op tal van dit soort dilemma's. En regelmatig komen zelfs de meest rationele denkers tot conclusies die uiteindelijk niet in hun eigenbelang zijn. In het geval van het bioscoopkaartje zullen veel mensen bijvoorbeeld besluiten dat het zonde van het geld is als ze halverwege de film vertrekken. De weerstand om dit financiële verlies toe te geven weegt zo zwaar dan ze een eventuele tijdsverspilling op de koop toenemen.

In Denkkracht beschrijft de Amerikaanse psycholoog Richard Nisbett hoe we ons tegen dit soort psychologische valkuilen kunnen wapenen. De University of Michigan-hoogleraar, die door de populaire denker Malcom Gladwell wordt omschreven als 'de meest invloedrijke denker uit mijn leven', presenteert dit denkgereedschap aan de hand van zo'n honderd inzichten uit een bonte verzameling wetenschappelijke disciplines, van economie en filosofie tot logica en psychologie. 'Een supplement voor het gezond verstand', noemt Nisbett het zelf: 'Je zult geen hoger IQ hebben als je dit boek hebt gelezen, maar je bent wel een stuk slimmer.'

Vreugdeloos kijken naar een slechte film omdat je er nu eenmaal voor hebt betaald kan bijvoorbeeld voorkomen worden door het dilemma op een andere manier in te kaderen: stel dat het bioscoopbezoek het gevolg was van een vrijkaartje, ben je dan nog steeds bereid om langer te blijven zitten dan noodzakelijk? Dat framing een uiterst effectief middel is om problemen in een andere context te zien blijkt ook uit het (apocriefe) verhaal van twee monikken in een klooster. De eerste vraagt de abt om toestemming om te roken tijdens het bidden. 'Absoluut niet,' is het antwoord. 'Dat grenst aan godslastering.' De tweede monik vraagt de abt echter of hij kan bidden tijdens het roken. 'Maar natuurlijk,' zegt de abt. 'God wil altijd van ons horen.'

Voor lezers die vertrouwd zijn met het werk van gedragseconomen als Daniel Kahneman en Dan Ariely zullen sommige inzichten bekend voorkomen. Nisbetts observatie dat omgevingsfactoren onze beslissingen sterker kunnen beïnvloeden dan we denken is bijvoorbeeld gebaseerd op een beroemd Israelisch experiment. Daaruit bleek dat rechters die juist een maaltijd hadden genuttigd een verzoek tot borg twee op de drie keer goedkeurden. Verdachten die echter de pech hadden om vlak vóór de lunch te zijn ingepland kregen in alle gevallen nul op het rekest.

Nisbett put uit meer bronnen dan academisch onderzoek alleen. Zijn observatie dat andermans meningen die niet met de onze overeenkomen meer valide kunnen zijn dan onze intuïties ons vertellen was bijvoorbeeld al bekend bij Plato. Het inzicht dat eerste indrukken lang niet altijd betrouwbaar zijn is evenmin nieuw. De Amerikaanse president Abraham Lincoln voelde dat honderdvijftig jaar geleden al aan toen hij zei: 'Ik mag die man niet. Ik moet hem beter leren kennen.'

Denkkracht combineert op die manier oude wijsheden aan recente wetenschappelijke inzichten. Nisbett kijkt daarnaast verder dan denktechnieken die hun basis hebben in de klassieke oudheid: één hoofdstuk is speciaal ingeruimd voor de merites van de oosterse dialectiek. Zijn beste advies is misschien nog wel om te vertrouwen op het onderbewustzijn, dat in veel gevallen betere beslissingen neemt dan de bewuste geest. Soms is het letterlijk het slimst om ergens een nachtje over te slapen.