Inleiding 15
– Carla van Baalen en Anne Bos
De jaren zeventig: een caleidoscopisch beeld 15
Een parlementaire geschiedenis van Nederland in de lange jaren zeventig 17
Afbakening: 1971-1982 17
De ‘lange jaren zeventig’ als voorwerp van onderzoek 18
De zes opeenvolgende kabinetten in vogelvlucht 19
Enkele kernbegrippen 21
Historiografie 24
De seventies in enkele grote West-Europese landen 24
De seventies in Nederland 25
De aanpak van het onderzoek 29
Woorden van dank 31
Deel I
Hoofdstuk 1
Het parlement als instituut, als bedrijf en als culturele entiteit 35
– Anne Bos, Hilde Lavell en Mari Smits
Inleiding 35
Macht en aanzien van het parlement 36
Representativiteit 37
Democratische legitimiteit 41
Macht en effectiviteit 43
Gedrag van Kamerleden en imago 49
De organisatie en werkwijze van de Tweede Kamer 54
Geen negen-tot-vijf-baan 54
Meer ondersteuning voor de Kamer en versterking van de informatiepositie 57
De Kamer en ict 60
Openheid en contact met het volk 63
De Kamer over de grenzen 65
Huisvesting 68
Een relatie onder spanning: parlement en media 71
Massamedialogica en het parlement 73
Openbaarheid versus beslotenheid 76
Nabijheid versus afstand 82
De Eerste Kamer in heroverweging 85
Het voortbestaan van de Eerste Kamer in de waagschaal 86
Nota inzake het grondwetsherzieningsbeleid 88
De grondwetsherziening in wetsvoorstellen 91
Samenstelling en functioneren 95
Moties, vragen, interpellatie en een mogelijke parlementaire enquête 100
De Eerste Kamer en wetgeving 103
Conclusie 108
Hoofdstuk 2
Driestromenland met verraderlijke onderstromen; veranderende partijpolitieke breuklijnen in de Tweede Kamer 113
– Alexander van Kessel
Inleiding 113
Driestromenland 117
Uitgetreden PvdA’ers verlengen centrumrechtse coalitie (1971-1972) 123
Kabinetsformatie 1971: een meerderheid voor centrumrechts dankzij een debutant 126
Aantreden kabinet-Biesheuvel: toch socialisten in het kabinet 128
Algemene beschouwingen: weinig enthousiasme voor een liberale middenpartij 130
Kabinetscrisis: Wiegel kiest voor de confessionelen, niet voor DS’70 132
Optie over links wordt bemoeilijkt door voorwaarden van progressieven 134
Progressieven wel of niet met de KVP: algemene beschouwingen 1972 136
Het kabinet-Den Uyl: een progressieve kabinetsagenda zonder Kamermeerderheid 139
De formatie: een kabinet ondanks en dankzij interne verdeeldheden in de partijen 140
Aantreden kabinet-Den Uyl 143
De progressieve drie regeren, maar de samenwerking valt uiteen 147
Een pre-federatief CDA tijdens de algemene beschouwingen van 1973 147
Algemene beschouwingen 1974: KVP geeft CDA prioriteit boven het kabinet 149
Progressief ongeduld en christendemocratische progressie 152
Algemene beschouwingen 1975: twijfel aan de ‘zuiverheid van de motieven’ 155
CDA geschraagd door de basis 157
Progressieven verdeeld over hun houding tegenover het CDA 159
Algemene beschouwingen 1976: PvdA schiet met meerderheidsstrategie in eigen voet 161
Christendemocraten vluchten naar de VVD; frustraties bij de PvdA (1977-1981) 166
Ondanks verkiezingszege geen tweede kabinet-Den Uyl 168
Herstel van de christendemocratisch-liberale coalitie 170
Regeringsverklaring Van Agt I: passend bij de ‘tijdgeest’ 172
Sociaaldemocratische frustratie en christendemocratische verdeeldheid 174
Algemene beschouwingen najaar 1978: Bestek ’81 onder vuur 175
Koersdiscussies in CDA, PvdA en VVD 178
Algemene beschouwingen 1979: een dualistische CDA-fractie 179
Verdeeldheid in PvdA en CDA over kernenergie, kernwapens en openbare financiën 181
Aftreden Andriessen: de VVD blijft in het kabinet 182
Algemene beschouwingen 1980: PvdA en CDA ongebonden op weg naar de stembus 183
Een rampkabinet en het einde van de progressieve samenwerking (1981-1982) 186
CDA en PvdA tot elkaar veroordeeld 187
Struikelend begin en een weinig enthousiaste premier 190
Kabinetscrisis verdeelt PvdA en D’66; de VVD gedoogt het interim-kabinet 193
Interim-kabinet-Van Agt III: partijpolitieke bezinning en nieuwe perspectieven 195
Conclusie 196
Hoofdstuk 3
Buitenparlementair activisme in een parlementaire democratie 201
– Hilde Reiding en Jan Ramakers
Het activisme van de jaren zeventig 201
Werknemers en vakbonden 204
Groeiend activisme 204
De bedrijfsbezetting bij ENKA-Breda 209
Blokkades van de binnenschippers 212
De ambtenarenstaking van 1978 217
Nieuwe sociale bewegingen 222
Een activistisch maatschappelijk klimaat 222
Vertrouwen en teleurstelling in de parlementaire democratie 225
Burgerlijke ongehoorzaamheid, harde acties en geweld 231
Theoretische en parlementaire discussie 231
Activisme vanuit de huiskamer 239
De volkstelling van 1971 239
Verhoging van de collegegelden 241
De Kalkarheffing 244
De ‘defensiebelasting’ 246
Harde acties en geweld 248
Amsterdamse krakersrellen 248
De blokkades van de kerncentrale in Dodewaard 253
Blokkades en sabotageacties rond munitietreinen 261
Terrorisme 265
Terrorisme in theorie en praktijk 265
Politieke discussie: de Terreurbrief van Biesheuvel (1973) 269
De Molukse acties 272
Conclusie 279
Deel II
Hoofdstuk 4
Idealen en strijd rond de maakbare samenleving 285
– Jonne Harmsma, Lennart Steenbergen, Hans Rodenburg en Emiel Geurts
Inleiding 285
Naar een welzijnssamenleving 289
De omarming van het welzijnsideaal 289
‘Een héérlijk kabinet om oppositie tegen te voeren’ 291
Het verblekende welzijnsimago 293
Gezamenlijk bouwen aan de ontspannen samenleving 294
De Knelpuntennota als opmaat naar de Kaderwet 296
De strijd met de structuren 298
De Bijstandswet op slot 300
Behouden wat er is 301
Verwelkende welzijnsambities 304
De Kaderwet door de Kamer 307
De laatste kans voor CRM 308
Geen overleg met ‘de gehangene’ 310
De Kaderwet: aangenomen maar verworpen 311
Welzijn in de lange jaren zeventig 312
Grenzen aan de groei? 313
Het milieu als nieuwe urgentie 313
‘Een vlag op een doorvarende modderschuit’ 315
Het milieu als hoeksteen van het kabinetsbeleid? 318
Wachten op wetgeving 322
De vervuiler betaalt 326
Wimpels van het kabinetsbeleid 327
Selectieve groei als toverwoord 328
Een nieuwe milieupartij aan het roer 331
Nederland is ‘gebouwd op vaten’ 334
Milieuhygiëne uitgerangeerd 336
Milieu in de lange jaren zeventig 339
Voor de samenleving van morgen 340
De vernieuwing van onderwijs en wetenschap 340
Waarom figuurzagen als je ook Homerus kunt lezen? De middenschool 343
Eens over de uitgangspunten, oneens over de invulling 343
Een ‘socialistisch spuitje’ bedreigt het onderwijs 345
Regeren door nota’s 347
De onderwijsvrijheid als potentiële splijtzwam in de coalitie 348
Het tij keert, de middenschool raakt uit zicht 352
Een doorstart met nieuwe onderwijskundige en politieke injecties 354
‘Middenschool komt er, maar hoe?’ 356
De basisschool in aanbouw 357
Confessionelen aan de knoppen: initiëren en temporiseren 357
Radicale ideeën omarmd 358
Van Kemenade overspeelt zijn hand 359
Een toegetakelde wet bij gewijzigde politieke verhoudingen 361
Wetenschapsbeleid tussen mogelijkheden en uitdagingen 362
Een nieuwe ministerspost voor wetenschapsbeleid 362
Trip gefêteerd in het parlement, klein gehouden in het kabinet 364
Een nieuwe richting: ‘Ik innoveer, dus ik overleef’ 367
Onderwijs en wetenschap in de lange jaren zeventig 370
Spreiding van macht en bezit via de ondernemingsraad en de vermogensaanwasdeling 371
Onrust in en rondom de onderneming 371
Het constante vooruitzicht van maatschappijhervormingen 373
Ideologische wortels van het denken over de onderneming 373
Ankerpunten in woelige maatschappelijke tijden 375
Jaren van de waarheid 377
‘De tamtam ontbreekt!’ 383
Botsende visies, moeizame compromissen en vindingrijke constructies: naar een nieuwe ondernemingsraad 384
Radicale progressieve wensen en opstandige katholieke ministers 384
Het compromis dat geen enkel zieltje blij maakte 385
Een aanhoudende zoektocht, ondanks een nieuwe signatuur 387
Een amendement uit onverwachte hoek in de afrondingsfase 388
De lange doodlopende weg naar een vermogensaanwasdeling 389
Kok en de excessieve bedrijfswinsten 389
Geschilpunten in het kabinet en de agenda van Lubbers 390
De uiteenlopende ontvangst van de VAD-paragraaf 393
Een ontbrekende handtekening, een voorlopig verslag en een verziekte sfeer 394
‘VADermoord van Albeda’ 397
Een laatste reddingspoging vanuit het CDA: ‘Waarom nog talmen?’ 399
Hervormingsvoorstellen in de lange jaren zeventig 401
Wonen in een maakbaar land 402
Voorbij het tekentafel-idealisme 402
De stad als strijdtoneel 405
Conflict om het huurbeleid 408
Woonbeleid op de schop: de verkiezingen van 1972 410
De koopwoning als het ei van Columbus 411
De Nota huur- en subsidiebeleid 413
Paniekvoetbal rondom de bouw 415
Tijdelijke rust aan het woonfront 417
Politiek geweld rondom bouwcijfers, huurpercentages en subsidiebeleid 420
Crisis op de woningmarkt 424
Het gat van Brokx 428
Tussen nieuwe plannen en dreigende bezuinigingen 429
Volkshuisvesting in de lange jaren zeventig 432
Conclusie 433
Hoofdstuk 5
De strijd om de collectieve sector 439
– Jonne Harmsma, Anne Bos en Hans Rodenburg
Inleiding 439
Zal de wal het schip keren?: Paniek rond de begroting en de strijd tegen inflatie (1971-1974) 443
Het einde van een tijdperk 443
Een nieuwe bezuinigingsmissie krijgt vorm 445
Het gaat ‘wetenschappelijk verantwoord mis’ met het budgetrecht 446
Koploper in Europa: hoe doorbreken we de inflatiespiraal? 448
Een ‘kreupel’ kabinet zonder visie op zoek naar een perspectief 450
‘Het dictaat van Nelissen’: vastlopen in vasthoudendheid 451
De opmaat naar verkiezingen 454
Den Uyls strijdplan tegen inflatie gaat de la in na de oliecrisis 455
Van bezuinigingsreflex tot bestedingsimpuls 458
Van bezuinigen naar expansief beleid 461
De omslag naar het eenprocentbeleid (1974-1976) 462
Het keerpunt van Den Uyl 462
Kritiek op het kabinet 463
Tussen ‘ouderwets’ en ‘werkelijk’ beleid 467
Sombere cijfers en de omslag op Financiën 471
Het totaalpakket van Lubbers en Duisenberg 475
‘Het belangrijkste debat van het jaar’ 486
Een omslag in meerdere aktes 489
Bestek ’81. Steeds verder in het slop met een ‘heilsplan’ zonder draagvlak (1977-1981) 491
Een nieuw kabinet, een andere koers? 491
Tussentijds Bestek 1977: de stand van de economie 492
Geen Den Uyl II maar een ‘werkgeverskabinet’ 495
De aanloop naar een ambitieus ombuigingsplan 499
Is meer winst meer werk? 504
Het 1 juli-pakket, een bijna-akkoord en het aftreden van minister Andriessen 508
Op weg naar nieuwe Kamerverkiezingen 512
Waarom Bestek ’81 mislukte 516
De finale strijd om de collectieve sector (1981-1982) 520
Met de rug tegen de muur 520
De formatie van een tijdbom 521
Twee sporen, twee kampen 522
Het afsnijden van vluchtwegen 525
De ‘hobby’ van Den Uyl: het werkgelegenheidsplan 526
De eindpartij 528
Het zomerkabinet-Van Agt III 530
Budgetrecht onder druk 532
De bezem door het overheidsapparaat 533
Op de grens van het maatschappelijk aanvaardbare 534
De strijd beslecht 536
Conclusie 537
Hoofdstuk 6
Oplopende emoties rondom oorlogskwesties, zedelijkheidsvraagstukken en sofdrugs 541
– Johan van Merriënboer en Emiel Geurts
Inleiding 541
Onverwerkt oorlogsverleden 543
Opnieuw onder de aandacht: daders en oorlogsslachtoffers 543
De procedure en het breekpunt in het debat over de drie van Breda 545
De zaak-Menten op het snijvlak van politiek en justitie 552
Onzorgvuldige zuiveringsoperatie ten aanzien van Aantjes 555
Verwerkt verleden 558
Meer of minder strafrecht? 560
De Coornhertliga souffleert partijen en politici (1971-1973) 560
Te veel aandrang van linkse ‘vernieuwers’ werkt averechts 565
1974-1975: de wind draait 567
Verharding: grenzen stellen en regels handhaven 569
Druk vanuit het buitenland op sterk gepolariseerd abortusdebat 572
Van taboe tot twistpunt 573
Abortusverkeer naar Nederland onacceptabel voor de KVP 573
De Dageraad der Volksbevrijding? 579
Naar een procedurele omheining van Nederland 585
Cannabis gedogen, maar de heroïnehandel hard aanpakken 589
Hulsman en het Holland Popfestival 589
Minister Van Agt wil het gebruik van hennep niet als misdrijf bestempelen 592
Naar een nieuwe Opiumwet – met steun van de Amerikanen 595
Vorrink en Van Agt trekken de Tweede Kamer over de streep 598
Een ‘onaanvaardbaar’ om de huisdealer langs de Eerste Kamer te krijgen? 601
Het ethisch reveil en de moeizame afschaffing van de filmkeuring 603
Het anti-pornografieartikel en de filmkeuring voor volwassenen 604
Blue Movie, Barend Servet en het opschuiven van fatsoensgrenzen 607
Andere tijdgeest, andere prioriteiten van de minister van Justitie 610
De ‘vuiligheid’ beperkt tot 49 stoelen 612
CDA-leider Van Agt, ‘een soort maagkwaal die niet geopereerd kan worden’ 614
Oponthoud door feministen 617
Conclusie 618
Hoofdstuk 7
Grote woorden, kleine stappen. De evolutie van de
buitenlandse politiek 623
– Jan Willem Brouwer, Mari Smits en Bart Stol
Inleiding 623
Kabinet-Biesheuvel: nieuwe minister, nieuwe accenten 627
Revolutie aan het Plein? Schmelzer volgt Luns op 627
Politieke strijd om de defensiebegroting 630
Ontwikkelingssamenwerking 635
Korten op de heilige koe 636
Hulp voor bevrijdingsbewegingen 637
Consensus en activisme 639
De linkse accenten in het buitenlandbeleid van het kabinet-Den Uyl 640
Formatie en aantreden kabinet-Den Uyl 641
Van der Stoel: omstreden in eigen kring, gesteund door rechts 644
Getuigenispolitiek of fundamentele doelstellingen? 644
Van der Stoel en zijn achterban 646
Het conflict met de PvdA wordt scherper 649
Barsten bij KVP en ARP: de levering van reactorvaten aan Zuid-Afrika 652
Een Europa onder voorwaarden? 655
Twijfel aan de Europese gezindheid van het kabinet-Den Uyl 656
Eensgezindheid over de Europese koers 658
Vredeling en zijn strijd voor een ‘moedig’ Defensiebeleid 660
Een eigenzinnig minister 660
Defensienota 662
De vervanging van de Starfighter 664
‘Mijn eigen club steunde mij niet zo erg’ 666
Pronk koestert zijn linkse imago dankzij KVP en ARP 668
Lieveling van links 668
Politisering van de hulp 670
Zonder de scherpste kantjes 673
Veel reuring, maar de continuïteit overheerst 675
De politisering op een kookpunt tijdens de kabinetten-Van Agt 676
Een onwennig minister in de vuurlinie 677
Weinig verheffend 678
Een eenzijdige olieboycot van Zuid-Afrika? 680
De CDA-fractie verdeeld 681
De ‘concessie’ van Van Agt 687
Een falend minister? 689
Van der Stoel: terug van weggeweest 689
Een ‘verschraald’ Europabeleid? 692
Meer monetaire stabiliteit 692
‘Over ons, maar zonder ons’ 693
Consensus en routine 695
Neutronenbom en kruisraketten 696
De neutronenbom als katalysator 696
Een crisis waard? 699
De patstelling blijft bestaan 704
Spanning en verdeeldheid 706
Depolarisering van de Ontwikkelingssamenwerking 707
Beleid voortzetten 707
Het CDA bepaalde wat er gebeurde x712
Conclusie 712
Conclusies
Parlementaire politiek in de lange jaren zeventig 717
De kabinetten. Doelstellingen, werkwijzen, successen, mislukkingen 718
De kabinetten-Biesheuvel I en II 718
Het kabinet-Den Uyl 718
Het kabinet-Van Agt I 722
De kabinetten-Van Agt II en III 726
Het parlement. Doelstellingen, handelwijzen, successen, mislukkingen 726
Professionalisering van de Tweede Kamer 726
Streven naar meer openheid 727
Kritiek op het functioneren van de volksvertegenwoordiging 728
De Kamer aan het werk in gepolariseerde en dualistische jaren 730
Macht en imago 732
Continuïteit, discontinuïteit, uniciteit. Nieuwe beelden van de jaren zeventig 733
Doorlopende ontwikkelingen 733
De uniciteit van het tijdvak 734
Nieuwe beelden 735
Ten slotte 739
Noten hoofdstukken 741
Noten vignetten 859
Bijlagen 877
Bijlage zetelverdeling in Tweede en Eerste Kamer 877
Bijlage samenstelling van de kabinetten 879
Bronnen en literatuur 889
Overzicht van de vignetten 931
Lijst van afkortingen 933
Personenregister 939
Verantwoording van illustraties 949
Over de auteurs 951
