Ethiek voor financieel professionals

Voorwoord 9

1 Inleiding 11
1.1 Welke opvatting van ethiek volgen we? 13
1.2 De balans tussen theorie en praktijk 14

DEEL I KERNBEGRIPPEN 19
2 Ethiek – een terreinverkenning 21
2.1 Inleiding 21
2.2 Ethiek – wat is dat? 22
2.2.1 Ethiek, moraal en moraliteit 23
2.2.2 Twee kernvragen 24
2.2.3 Vraag 1: wat is de morele norm? 24
2.2.4 Vraag 2: waarom moreel gedrag? 26
2.3 Ethiek en onze markteconomie 28
2.3.1 ‘Shareholder versus stakeholder’-benadering 29
2.3.2 Drie soorten verantwoordelijkheden 30
2.3.3 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) 34
2.4 Ethiek en de financieel professional 35

3 Traditionele benaderingen van ethiek 39
3.1 Inleiding 39
3.2 Deugdenethiek 40
3.3 Gevolgenethiek 44
3.4 Beginselethiek 47
3.5 Drie benaderingen – en nu? 50

4 Nieuwe benaderingen van ethiek 53
4.1 Problemen met de traditionele ethiek 53
4.2 Naar een horizontale ethiek 56
4.3 Een voorbeeld van horizontale ethiek: moresprudentie 60
4.3.1 Moresprudentie: achtergrond 60
4.3.2 Voorbeeld: de Rabobank 61
4.3.3 Voorbeeld: de NBA 62
4.4 Zorgethiek 64
4.5 Conclusies 67

5 Integriteit 69
5.1 Inleiding 69
5.2 Integriteit in enge zin 70
5.3 Integriteit in ruime zin 71
5.3.1 Het model van Karssing 72
5.3.2 Het model van Kaptein 75
5.4 Integriteit in de praktijk 76
5.4.1 Hoe integer kun je zijn? 76
5.4.2 Integriteitsbevordering 79
5.5 Integriteit en de financieel professional 81

6 Ons morele gedrag in de praktijk 83
6.1 Inleiding 83
6.2 We houden onszelf voor de gek 84
6.3 De beperkingen van externe prikkels 86
6.4 Het effect van regels en andere beheersmaatregelen 87
6.4.1 De analyse van Kaptein en Vink 87
6.4.2 Rule-based versus principle-based 89
6.4.3 Regels, control en vertrouwen 89
6.5 Follow the crowd 90
6.6 De fraudedriehoek – of hoe nette mensen tot frauderen komen 92
6.7 De donkere kant van gehoorzaamheid 94
6.8 Wat betekent dit voor de financieel professional? 96

7 Moreel redeneren 97
7.1 Inleiding 97
7.2 Moreel redeneren – de aanpak 99
7.2.1 Morele beeldvorming 100
7.2.2 Morele oordeelsvorming 102
7.2.3 Morele besluitvorming 105
7.3 Toepassing 106
7.3.1 Wanneer toepassen? 107
7.3.2 Subjectief of objectief? 107
7.3.3 Emoties 107

DEEL II ORGANISATIECONTEXT 109
8 Bedrijfsethiek 111
8.1 Inleiding 111
8.2 Bedrijfsethiek – een overzicht 112
8.3 Vier mythes uit de bedrijfsethiek 114
8.3.1 Mythe 1: het is gemakkelijk om ethisch te zijn 114
8.3.2 Mythe 2: onethisch gedrag is het resultaat van enkele rotte appels 116
8.3.3 Mythe 3: ethiek kan worden gemanaged door formele ethische 116 codes en programma’s
8.3.4 Mythe 4: ethisch leiderschap gaat over de integriteit van de leider 117
8.4 Integriteitsmanagement 118
8.4.1 Voorbeeld 1: Stimuleringskader Integere Organisatie 119
8.4.2 Voorbeeld 2: integriteitsbevordering als leerproces 121
8.4.3 De twee benaderingen vergeleken 124

9 Sturen op vertrouwen 127
9.1 Inleiding 127
9.2 Vertrouwen 128
9.3 Control en vertrouwen 130
9.3.1 Wat is control? 130
9.3.2 Kritieken op formele control 131
9.3.3 De relatie tussen control en vertrouwen 133
9.4 Patronen van sturen op vertrouwen 134
9.4.1 Twee kernpatronen 135
9.4.2 Vijf thema’s van sturen op vertrouwen 137
9.5 Sturen op vertrouwen en de financieel professional 144

DEEL III MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT 145
10 Onze markteconomie 147
10.1 Inleiding 147
10.2 Kritiek op de markteconomie 149
10.2.1 Ons economische systeem en onze identiteit 149
10.2.2 Morele grenzen aan het marktdenken 151
10.3 Economie en politiek – een waarschuwing uit de VS 154

11 Duurzaamheid 159
11.1 Inleiding 159
11.2 Duurzaamheid nader toegelicht 160
11.3 Duurzaamheid, waarom eigenlijk? 162
11.3.1 Het kan 162
11.3.2 Het moet 163
11.3.3 Het loont 163
11.4 Naar een duurzame economie 165
11.4.1 Lineaire economie 165
11.4.2 Keteneconomie met recycling 166
11.4.3 Circulaire economie 167
11.4.4 Sociale consequenties 169
11.4.5 Meervoudige waardecreatie 170
11.5 Nieuwe businessmodellen 171
11.6 Duurzaamheidsrapportages 173
11.7 Meervoudige waardecreatie door Integrated thinking 175
11.8 Tot slot 177

DEEL IV FINANCIEEL PROF ESSIONALS EN ETHIEK 179
12 Ethiek en fiscaliteit 181
12.1 Inleiding 181
12.2 De morele basis van belastingen 184
12.3 De fiscale praktijk 186
12.4 De fiscaal adviseur 188

13 Beroepscontext 193
13.1 Inleiding 193
13.2 Accountant en controller 195
13.2.1 Kerndilemma’s 195
13.2.2 Beroepscode 196
13.2.3 NOCLAR 199
13.2.4 Integer handelen in de beroepscontext 200
13.3 Belastingadviseur 200
13.3.1 Kerndilemma 200
13.3.2 Beroepscode 202
13.4 Financieel adviseur 206
13.4.1 Kerndilemma 206
13.4.2 Gedrags- en beroepsregels 208

Literatuur 213
Over de auteurs 219