Poradnik korporacyjnego szczura, La Estrategia de la Rata, Trop Gentil au Bureau, Das Ratten Prinzip, Valtapelit työelämässä, O Pulo do Rato. We hebben het natuurlijk over The way of the rat waarbij we de Russische en Japanse titels maar even achterwege hebben gelaten vanwege het onmogelijke schrift. Of de Chinese editie hoewel die uitgave is blijven steken bij een voornemen omdat China het te opruiend vond voor de arbeidersklasse. Op een zwarte lijst dus, uiteindelijk en zeker achteraf het hoogste wat een schrijver kan bereiken. Hoe word ik een rat? Van Joep Schrijvers is met recht een internationale megaseller: in meer dan tien talen vertaald zijn er inmiddels meer dan 200.000 exemplaren over de toonbank gegaan.
Hoe word ik een rat? is een boek dat zich gemakkelijker laat vatten dan samenvatten. Het is in feite een deel uit het beroemde maar nooit geschreven Handboek Ontregelen van Organisaties: hoe overleef je het gekonkel en gefoezel dat welig tiert in menig organisatie van enige omvang, hoe ben je de baas de baas, hoe zet je tegenkrachten om in eigen kracht. Kortom: een handleiding Machiavelli, een praktische gids om de ongeschreven regels van het spel te doorgronden en erop te anticiperen. Ruim tien jaar na dato kijken we samen met de auteur even terug. Old rats never die…
Debutant
Het debuut van Joep Schrijvers vertoont enige gelijkenis met het succes dat indertijd Gerard Reve met De avonden ten deel viel. De druk om dat succes mimimaal te evenaren maar eigenlijk te overtreffen, kan verlammend werken. Beaamt ook Joep Schrijvers. ‘Ik vond de periode na de rat lastig. Al die mensen met hun verwachtingen. Iedereen die aan het roepen was: nog een keer, nog een keer. Ik moest veel beslissingen nemen. Wel of geen BN-er? Wel of geen commentator? Wel of geen opvolger van de rat? Enzovoort. Tegelijkertijd moest ik het vak van schrijven nog onder de knie krijgen: het gebruik van bijvoeglijke naamwoorden, het onder controle houden van beeldspraak, manipuleren van ritme in de tekst. En ik moest ook nog uitzoeken wat mijn inhoudelijke lijn zou worden. In de periode na de rat heb ik duidelijk mijn ‘jongelingenjaren’ gehad: zoekend en tastend naar vorm en thematiek. Met de rat stond ik direct in Carré terwijl ik de noodzakelijke ervaring van de kleine zaaltjes nog ontbeerde. De beste manier om onverschillig te worden voor te hoge verwachtingen én het misprijzen als je er niet aan voldoet, is je er voor af te sluiten en je met je eigen zaken te bemoeien. Dat heb ik uiteindelijk ook gedaan.’ Na een aantal pennenstreken die meer of minder geslaagd waren. Het maandagmorgengevoel ontstijgt niet het niveau van prettige kantoorschetsen, Het wilde vlees blijft alleen in de herinnerring vanwege het prachtige woord ‘tomtomisering’, en Maak er wat van! leest als een moeizame zoektocht van de schrijver naar zichzelf. Op dit moment werk Schrijvers aan een ideeëngeschiedenis van leiderschap in de westerse cultuur. ‘Omdat zo’n boek er gek genoeg nog niet is.’ Waarmee de diepere drijfveer van Schrijvers wordt blootgelegd. ‘Ik ben door het succes geen ander mens geworden. Buiten geldzucht laten echte schrijvers en wetenschappers zich door één hoofdemotie voortdrijven: nieuwsgierigheid of verontwaardiging. De eerste soort gaat voor het nieuwe, de tweede voor de ontmaskering. Ik behoor tot de eerste categorie, mijn hele leven al. Ik ben nieuwsgierig, onrustig of snel verveeld zo men wil. Mijn boek de rat was ook ingegeven door nieuwsgierigheid en níet door verontwaardiging. Ik had niet de pretentie om te ontmaskeren of aan te klagen.’
Pikanterieën
Hoe controversieel Hoe word ik een rat? indertijd was, zo tam oogt het nu. Belangen, machtsposities, ondermijnen, verkennen, speelveld, middenspel, eindspel. Weinig opwindend allemaal. Maar belangrijk genoeg voor bijvoorbeeld Arbo-artsen om het boek aan hun ‘patiënten’ voor te schrijven, als medicijn, ‘om ze te laten ontdekken dat ze niet ziek waren gewoon genaaid’. Maar de kritiek laat zien wat de werkelijke impact is geweest. Afwijzingen dus. ‘Wat me te binnenschiet, is iemand die een lezing tegen mijn boek hield, hij vond dat mijn boek verboden had moeten worden omdat het mensen maar op ideeën bracht. Ter illustratie toonde hij een powerpointsheet met een rat die was afgemaakt met een injectie. De naald stond er nog in. Ik vond dat een zeer agressieve metafoor.’
En het is diezelfde reputatie die de Schrijvers soms vooruit snelde. In de vorm van een heuse unique selling proposition. Heldenverhalen noemt Schrijvers ze. ‘Ooit polste de redactie van het Big Brotherhuis of ik als deskundige commentaar wilde leveren op het gedrag van mensen in het huis en ze rattenstreken wilde influisteren. In de dagen erna was ik vreselijk euforisch: roem, geld, een huis aan de Vecht met rietkap. Alle klassieke begeertes kwamen voorbij. Ik heb er veel met mijn vriend over gepraat en hij zei dat ik ervan af moest zien. Het was te eendimensionaal terwijl mijn boek én lezingen Hoe word ik een rat? Juist dubbelzinnig waren, tongue in cheek. Ik heb gebeld en zoiets gezegd als dat ik geen match zag. Tsja. Wat me ook nog bijstaat, is de hype. Ik heb echt meegemaakt hoe het is om een half jaar in de spotlights te staan: drie, vier interviews per week. Heel beangstigend, heel bevreemdend om je fifteen minutes of fame te hebben. Tijdens de pauze op een congres waar ik een workshop gegeven, komt er een vrouw naar me toe, en ze zegt met glinsterende ogen: "Dus u bent Joep Schrijvers, mag ik u even aanraken?" Dat was wel het hoogtepunt van de hype rond mijn persoon.’
Cyberrat
Ook rattenbloed kruipt waar het niet gaan kan, ofwel de schoorsteen moet roken. Zoals Gerard Reve terecht opmerkte: ‘Elke schrijver heeft ook een winkeltje.’ En de wazige, soms ranzige maar altijd ongrijpbare ruimte die internet heet, is een perfecte arena voor een nieuw type rat, de cyberrat. ‘De cyberrat is in wezen een nieuw hoofdstuk bij Hoe word ik een rat? Het gaat over list en sluwheid op internet, over negatieve social engineering zoals dat tegenwoordig heet. Een fascinerend vertrouwd en toch ook nieuw terrein. Of het boek ook Cyberrat gaat heten, weet ik nog niet. Het is een werktitel.’
Het moet in het najaar van 2002 zijn geweest dat schrijver dezes tijdens een of andere samenscholing van consultants in de Oude Kerk in Utrecht luidkeels verkondigde dat Hoe word ik een rat? verboden zou moeten worden. Een verkeerd boek dat bepaald niet bijdroeg in de heilzame pogingen om die hinderlijke, demotiverende en vooral improductieve kantoorpolitiek te elimineren maar juist stimuleerde. Iedereen knikte instemmend, behalve een kleine kale man met ronde bril: ‘Vindt u dat echt?’ Jaren later ontdekte ik dat die man Joep Schrijvers was.
Over Pierre Pieterse
Pierre Pieterse was tot februari 2022 hoofdredacteur van Managementboek Magazine.
