Krimpende steden

Dalhousie, het stadje aan de brede rivier, heeft nog het meeste weg van een warm lijk. De drankenzaak en de kapper zijn donker en aan de deur van de bar hangt een briefje: Closed from June 1st. De reclame van Moose Beer staat op de toog net als de pinda-automaat. De krukken zijn netjes aangeschoven. Het is alsof de zaak elk moment open kan gaan. Navraag bij de serveerster in het restaurant van het hotel verklaart al snel het raadsel van deze recente spookstad in het noorden van New Brunswick en de aanwezigheid van het zakelijke Best Westernhotel waar ik verblijf.

"Ja", legt ze ons uit, "het is een ramp sinds de fabriek gesloten is."
Ze wijst naar het raam waar we door de bomen heen aan de oever van de rivier een groot complex met schoorstenen zien.
"Dat is de papierfabriek die voor de economie zorgde en de werkgelegenheid. Maar sinds 1 februari is die definitief gesloten. De mensen staan op straat en trekken nu allemaal weg."

Het was zo mooi en slim. Een groot achterland met bomen en een diepe en brede rivier. Hier moest en kon welvaart uit de grond gestampt worden. De hele twintigste eeuw was daar dan ook de papierfabriek geweest die tonnen papier produceerde voor kranten en tijdschriften in de gehele wereld. Mensen trokken er heen, vonden emplooi, bouwden een stadje, kregen winkels, een grote kerk, scholen, uiteindelijk een hypermarkt en zelfs een hotel voor zakenlieden. Totdat de fabriek, dat wil zeggen de directie, op die beruchte dag, de 27ste november 2007, bekend maakte dat de 'plant' voor altijd zou sluiten. Dalhousie aan de Restigouche River, het onbekend stadje, dat ook Leipzig, Delfzijl, Heerlen, Beverwijk, Rotterdam, Detroit of Rome had kunnen heten, zou een krimpende stad worden.

Van alle tijden
Ja, ik schrijff Rome. Want krimpende steden zijn van alle tijden. Brugge slonk vanwege de verzanding van het Zwin, Enkhuizen toen de haring te duur werd – de stad had in 1622 ruim 20.000 inwoners en in 1840 nog geen 5.000- en Rome natuurlijk: de klassieke stad met enorme grandeur werd bijna een boerendorp met schapen tot aan de Sint Pieter. De Goten hebben heel wat op hun geweten. Kijk maar naar de gravures en de schilderijen die de gegoede burgerij van hun Grand Tour maakte of kant-en-klaar kocht. Op al die plaatjes zie je de akkervelden over de ruïnes van de oude stad tot aan het Vaticaan. Met het verval kwamen de stadsboeren terug, net als nu in Detroit waar zij de verlaten kavels omploegen tot uitgebreide moestuinen en akkers. Pas in de negentiende eeuw ontstond het Rome dat we nu kennen.

Oorzaken van verval
Een stad is als een individu. Ze lijken allemaal op elkaar en zijn toch zó verschillend. Je moet in de biografie speuren om te achterhalen wat precies de redenen en oorzaken van verval of groei zijn. Allereerst zijn daar de natuurrampen, de pure pech die steden van de aardbodem doen verdwijnen en de grootsheid van weleer doen veranderen in een verpieterd bestaan. Nog steeds is New Orleans een naar adem snakkende stad al schijnt de maan weer boven Bourbon Street.

Carthago, de stad van misschien wel de grootste liefdesgeschiedenis van de mensheid ooit, Dido en Aeneas, heeft het niet kunnen redden. Na haar dubbele verwoesting in twee oorlogen (146 BC en 698 AD) is zij tegenwoordig een buitenwijk van Tunis, een pleisterplaats voor hoog opgeleide toeristen.

Detroit
Dan Detroit, de stad van Mowtown en GM, die al jaren in een staat van verval en ontwrichting is. Zij kende in haar hoogtijdagen in de jaren zestig bijna twee miljoen inwoners. Nu iets meer dan acht honderdduizend. En elk jaar weer vertrekken er meer dan er komen. De satellietfoto’s van Google Earth laten goed de 'vacant lots' zien: grijze vlekken langs de straten. Dit zijn de kavels die de oorspronkelijke eigenaren en bewoners hebben verlaten om elders hun heil te zoeken. De werkloosheid is hoog en de lonen zijn slecht. De inkomens liggen veertig procent lager dan in de rest van Amerika en een derde van de bevolking leeft beneden de armoedegrens. En dat al jaren. Een kwart van de jeugd maakt de middelbare school niet af en staat in de statistieken geboekt onder het kopje 'dropouts'. Er zijn speciale high schools voor tienermoeders om te redden wat er te redden valt. Jarenlang prijkt Detroit al bovenin in de lijstjes van gevaarlijkste en minst aantrekkelijke steden. "I welcome u to the Detroit City", zong rapper Eminem ooit cynisch over zijn stad.

Het verval van deze stad is prototypisch voor veel andere steden. De bloei ontstond in de eerste fase van de industrialisatie die tot ruim na de tweede wereldoorlog duurde. Veel mensen trokken naar deze regio vanwege een goede arbeidsmarkt en redelijke salarissen. De witte bevolking trok op haar beurt weg uit de stad naar de suburbs, en liet een verarmd en zwart centrum achter. De ‘divided city’, het spookbeeld voor de vier grote steden van ons land, was een feit. Toen ook nog de klad kwam in de auto-industrie vanwege de oliecrisis én de verplaatsing naar goedkopere productielanden, was de neerwaartse spiraal een feit. De stap naar de diensteneconomie kon maar amper gezet worden, de werkgelegenheid slonk en velen trokken weg. De mono-economie speelde Detroit parten. O, zeker, er is nu een casino, men heeft er een soort Zuidas neergezet en toeristen worden met omhaal binnengehaald. Maar veel heil en voorspoed heeft dat nog niet gebracht.

Nederlandse krimp
Kennen we dit verschijnsel ook in Nederland? Beslist. Zuid-Limburg is bijvoorbeeld een krimpende economie. Dat heeft zijn wortels deels in de sluiting van de mijnen én deels in het demografische feit dat er te weinig kinderen worden geboren. Nieuwe overheidsbedrijven en de heuvels hebben de overstap naar de diensten- en toerisme-economie daar wel vergemakkelijkt. CBS en ABP zijn er voorbeelden van, net als de Thermen in het toch al toeristische Valkenburg. Niet alleen de mergelgrotten en de Cauberg lokken nu maar ook en vooral de modderbaden.

Of neem een voorbeeld op kleine en lokale schaal. Beverwijk, aan de rand van Hoogovens, verliest haar cementindustrie aan Rotterdam omdat de treinen met ammoniak er niet meer mogen komen. Belangrijke werkgelegenheid verdwijnt. Wellicht dat het Rode Kruis Ziekenhuis aldaar ook gaat verhuizen om de grond waar zij op staat te gelde te maken. Sinds de marktwerking in de gezondheidszorg mogen ziekenhuizen optreden als projectontwikkelaar en grondspeculant. Saillant detail: een groot deel van de Beverwijkse bevolking is werkzaam in en voor dat ziekenhuis...

Neerwaartse spiraal
Inmiddels is de gevreesde neerwaartse spiraal van krimpende steden goed in kaart gebracht. Ellis Delken heeft het in haar afstudeerscriptie Domweg gelukkig in een krimpende stad? (voor dit achtergrondverhaal een goudmijn) goed samengevat:

- Economische verzwakking leidt tot het verlies van arbeidsplaatsen.
- Jongeren en gekwalificeerde arbeiders zoeken hun heil elders.
- Inkomenskrachtige inwoners trekken weg.
- Langdurige leegstand van woningen.
- Afnemende huuropbrengsten.
- Langdurige leegstand van instellingen en organisaties (scholen, gezondheidszorg, enzovoort).
- Toenemende armoede.
- Vergrijzing.
- Dalende koopkracht.
- Afnemende belastingopbrengsten.
- Stijgende uitgaven van sociale uitkeringen (bijstand, WW, AOW).
- Slecht imago.
- Geen investeringsbereidheid.
- Versterking van de economische verzwakking.

Anti-krimp maatregelen
Het eerder genoemde plaatsje Dalhousie rond de grote papierfabriek in New Brunswick bijvoorbeeld is in deze vrije val van de economische herstructurering terecht gekomen. Hadden de inwoners iets kunnen doen? Had het gemeentebestuur kunnen en moeten ingrijpen? Of is ‘de economie’ een overmacht vergelijkbaar met ziektes en overstromingen van weleer waarvoor men nederig het hoofd buigen moet. Of is de lokale economie te beïnvloeden en daarmee de werkgelegenheid, de eerste bron van welvaart en geluk? Een eensluidend antwoord is er niet op deze vragen, wel is zeker dat er met wisselend succes overal veel gebeurt. Een willekeurige greep uit de mogelijkheden.

Voorkom vertrek
Beverwijk probeert met alle macht haar ziekenhuis binnen de grenzen van de gemeente te houden. Nieuwe grond wordt aangeboden en over gunstige voorwaarden onderhandeld. Alles is goed als de werkgelegenheid maar in de stad blijft. Dezelfde aanpak zien we terug bij bedrijven die proberen de arbeidsvoorwaarden van haar werknemers te verslechteren onder de dreiging van vertrek. Soms aanvaarden de gemangelden de ongunstige condities met als reden dat deze verslechtering een groter kwaad voorkomt.

New business
Wie een beetje de lokale economische politiek volgt, ziet dat menig bestuurder new business binnen haar grenzen probeert te halen. Zo was Leipzig een krimpende stad. De 'Wende' kwam er hard aan, net als in de rest van de voormalige DDR, en menig kantoor en fabriek moest de poorten sluiten. Toen ik er een tijdje verbleef, waren sommige huizenblokken ’s avonds gewoon donker. Er woonde niemand meer omdat de bevolking en met name de jeugd naar het westen was vertrokken. De gemeente zette echter in op een nieuwe economische functie. Leipzig moest de nieuwe logistieke hub voor Oost-Europa worden. Met de vestiging van DHL dreigt dat te lukken.

Versterking van het bestaande
Soms wedden steden op een USP die zij al jaren in hun bezit hebben. Niet door te concurreren op prijs maar op kwaliteit. Corus is daar een goed voorbeeld van. We hebben aan het begin van het Noordzeekanaal een van de meest innovatieve Hoogovens ter wereld staan. Nergens kan het staal zo dun en variabel van dikte gewalst worden als daar. Het meeste staal dat in auto’s is verwerkt, heeft daar het licht gezien. Mijnheer Tata mag tevreden zijn.

Hetzelfde geldt voor Den Haag. Van oudsher is deze gemeente een overheids- en diplomatenstad, een knooppunt van internationale betrekkingen. Of zoals het kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid schrijft: "Het is een internationale stad van recht en bestuur. Er zijn niet alleen ongeveer 300 internationale bedrijven in de regio Haaglanden, maar ook een aantal internationale organisaties zoals bijvoorbeeld het Internationaal Strafhof, het Internationaal Gerechtshof, het Joegoslavië Tribunaal, een cluster nongovernmental organisations en kennisinstellingen. Met deze reeks gerechtelijke organen in huis noemt Den Haag zich dan ook de legal capital of the world."

Gecontroleerde afbraak
Krimpende steden hoeven geen probleem te zijn. Men kan de daling en achteruitgang ook als een zegen, een belofte of een kans opvatten. In plaats van wanhopig de economische grondslag te vernieuwen kan men de stad ook gecontroleerd laten krimpen. Dit is de strategie die Delfzijl heeft gevolgd. In deze gemeente was vanwege ontvolking een grote achteruitgang in bedrijvigheid, te veel leegstand, gesloten winkels en een te groot aanbod aan voorzieningen. Men is toen wijken gaan afbreken om betere huizen maar minder in aantal te laten terugkeren in een groene omgeving van onder meer 'wetlands'. Alles onder het mom van een kwaliteitsslag, maar ook en vooral om de stad kleiner te maken maar dan wel gecontroleerd als uitvloeisel van adaptief beleid.

In juli konden de bewoners van Detroit de nieuwe moestuinen en akkers van de binnenstad bezoeken en bewonderen. De aardappels, sla, kruiden en penen zouden heerlijk zijn. Zwarte en witte stadsboeren ontvingen klanten, gasten en geïnteresseerden in urban agriculture. Een nieuwe generatie is op de verlate kavels neergestreken, hebben de plat gebrande huizen verwijderd, gezaaid en geoogst. De stad keert terug naar het platteland. Om te verbeteren, om te voeden, om de neergang te keren.

Net zoals ooit in Rome geschiedde en misschien straks in Dalhousie.