Niet dat veranderen op zich nu zo actueel is, maar de veranderaanpak die Rob van Es bepleit zou wel eens het scharnierpunt kunnen zijn om de huidige enorme (financiële) crisis aan te pakken. Volgens Van Es is namelijk wat hij ‘de onderstroom' noemt essentieel voor het welslagen van ingrijpende veranderingen. Hij doelt hier op associaties en emoties, op wat er leeft in een organisatie of in de maatschappij. ‘Als je niet weet wat er leeft, kan een interventie, hoe goed feitelijk en/of cijfermatig onderbouwd ook, faliekant verkeerd uitpakken.'
Maar in de praktijk is het bijna altijd ‘beheersing' wat de boventoon voert, ‘de bovenstroom' dus. Elke interventie wordt ingegeven en bepaald door feiten & cijfers. Ook nu, terwijl herstel van vertrouwen juist topprioriteit moet hebben. De gedachte is dat ijzeren wetmatigheden en kille logica de beste manier zijn om niet alleen de cijfers weer op orde te krijgen maar ook om het o zo noodzakelijke vertrouwen te herstellen. Er wordt over het hoofd gezien dat nou net vertrouwen zich niet laat sturen door cijfertjes. ‘Beeldvorming, vertrouwen, emotie, het zijn allemaal zaken die niet passen in een spreadsheet, terwijl ze juist zo noodzakelijk zijn om uiteindelijk onder de streep zwarte cijfers te kunnen noteren. Te beginnen bij de financiële instellingen inderdaad.'
De opvolger, Professionele ethiek, kreeg minder aandacht. In dit boek hanteert Van Es wederom de metafoor als kapstok, dit keer om duidelijk te maken hoe leiders weloverwogen beslissingen kunnen nemen op het moment dat ethische vragen in het spel zijn. Pittige kost want ondanks de luchtige metaforen vind je hier geen fast-foodmethode of Libelle-quizjes, maar een grondig beslismodel. ‘We moeten', zo zegt Van Es, ‘als leiders en managers veel eerder na gaan denken, wanneer er ethische vragen in het spel zijn, welke beslissingen we dan moeten nemen. Je moet later uit kunnen leggen waarom je die beslissing genomen hebt, of het nu een goede of slechte beslissing was. Moreel moet je 'm kunnen verantwoorden. Daar wordt nu nog voor weggelopen.' De titel Professionele Ethiek suggereert dat er ook onprofessionele ethiek bestaat. ‘Zeker. Onprofessioneel vind ik de fast-foodoplossingen waarbij je in een paar vragen moet duiden of iets ethisch verantwoord is. Libelle-quizjes zijn dat. Of trainingen waarbij je in één dag leert integer te zijn, of niet. Ik vind dat naïef.' Om te besluiten met de constatering dat er ‘in Nederland te veel morele incompetentie is. We hebben leiders met moed nodig die elkaar durven aanspreken op hun morele verantwoordelijkheid'. Hoe actueel nog altijd.
En nu is er dus Emotionele integriteit. Het slotakkoord waarmee de auteur de boven- en onderstroom samenbrengt. ‘We hebben een begrip dat 2000 jaar oud is - integriteit - de laatste 25 jaar vermanaged. We zijn integriteit achter codes en compliance gaan verstoppen. De code zegt het, dus mag het. Integriteit is zo feitelijk risicomanagement geworden, terwijl je het vaak bij beslissingen over heel menselijke emoties hebt en lang niet altijd over meetbare grootheden.' Het volgende, wederom actuele voorbeeld, vat het allemaal goed samen, de triage van corona-patiënten. ‘Daar hebben we nu protocollen voor geschreven. Jij krijgt wel een bed, jij niet omdat je te oud bent. Puur rationeel. Terwijl daar professionals aan het werk zijn. Artsen en verpleegkundigen die misschien wel heel andere afwegingen maken, omdat ze professionals zijn. Ze maken keuzes omdat dat voor hen moreel goed voelt (onderstroom), maar ze worden nu tegengewerkt omdat de bovenstroom (de rationaliteit) anders voorschrijft. Ik zou de triërende zorgverlener veel meer -morele- vrijheid willen geven.'
Kortom: wat gebeurt er op de scheidslijn van en in de interactie tussen regels en moreel gedrag. Hoe verhouden regels en emotie zich tot elkaar? Het boek Emotionele integriteit is zo een reis geworden waarin Van Es mensen meeneemt in hoe ze regels en emoties (onder- en bovenstroom) kunnen samenbrengen. ‘Met integriteit als scharnier dat breder en rijker dan wat we ervan hebben gemaakt. Integriteit is verworden tot risicomanagement.'
Over Pierre Pieterse
Pierre Pieterse was tot februari 2022 hoofdredacteur van Managementboek Magazine.
