Frank Schaper is onder meer auteur van Het Dictatorvirus en de Trump-trilogie. Maar ook fervent gebruiker van het enneagram, een persoonlijkheidstypologie met negen types. Ook daar schreef hij een boek over: Het enneagram en het team in jezelf. Leiders (zowel corporate als in de politiek) hebben vaak veel kenmerken van enneagram-types 1, 3 en 8: de perfectionist, de winnaar en de baas. Als we het dan hebben over luisteren, constateert Schaper: ‘Leiders zijn vaak niet zo goed in luisteren. Ze zenden liever. En als ze beter willen communiceren met de achterban, gaan ze nog meer zenden.’ Maar volgens Schaper draait het bij goed luisteren eerst om vragen stellen en ontvangen en pas daarna om zenden. Zenden wordt gedreven door de behoefte om gehoord of begrepen te worden. Ontvangen wordt gedreven door de behoefte om de ander te begrijpen. Helaas is de eigen behoefte om gehoord te worden (zeker bij leiders) meestal groter dan de behoefte om de ander te begrijpen. Daardoor krijgt zenden vaak de voorkeur, maar als niemand op ontvangen staat, voelt niemand zich gehoord of begrepen.
Belangrijke vragen voor een leidinggevende zijn daarom: wat heeft de medewerker of de collega nodig en heeft de ontvanger de boodschap wel begrepen? Daar botst het vaak in het enneagram. Schaper: ‘Mensen die goed kunnen luisteren, hebben niet altijd de enneagramtypes die je in de meeste managementteams aantreft. Goede luisteraars komen vaker voor bij de types 2, 5, 6 en 9: helpers, waarnemers, loyalisten en vredestichters. Het karakter van een leidinggevende zit hem of haar dan ook vaak in de weg om goed te kunnen luisteren. Bovendien vinden ze het moeilijk om de enneagramtypes waar ze zelf laag op scoren, goed te begrijpen. Iemand die sterk en nergens bang voor is, kan zich moeilijk inleven in iemand die zich overal zorgen over maakt en weinig zelfvertrouwen heeft. Maar vragen stellen waaruit blijkt dat zo’n leidinggevende iets niet weet of niet begrijpt, ervaart hij of zij mogelijk als zwak of kwetsbaar. En daar voelt zo’n type zich niet comfortabel bij. Die voelt zich comfortabeler bij zenden dan bij ontvangen. Daardoor voelen hun medewerkers zich vaak toegesproken, maar niet perse gehoord of begrepen.’
‘Ze luisteren niet’
Toch wil Schaper daarmee niet zeggen dat alleen leiders patent hebben op slecht luisteren. Volgers (medewerkers of burgers) luisteren eveneens slecht. ‘Leiderschap is onlosmakelijk verbonden met volgerschap. Slecht luisteren is een normale menselijke eigenschap.’ Om dat aan te tonen maakt Schaper een uitstapje naar de politiek. Waarom kan Donald Trump in Amerika miljoenen volgers hebben, terwijl hij aantoonbaar continu liegt en bedriegt? Volgens schattingen heeft hij al (honderd)duizenden keren gelogen. Luisteren volgers wel goed? Mensen horen wat ze willen horen en luisteren vooral als de ander iets zegt wat zij zelf ook al dachten. Populisten spelen daar handig op in en manipuleren de onderbuikgevoelens van de volgers. Waarom kan de PVV in Nederland zo groot worden, terwijl Wilders Trumpeniaanse trekjes heeft? Schaper: ‘Overall kun je zeggen dat veel burgers zich in allerlei landen niet voldoende gehoord of serieus genomen voelen. Als onvrede daarover gekoppeld wordt aan gebrek aan vertrouwen in de overheid, is men geneigd te kiezen voor verandering in plaats van stabiliteit.
Kijk naar Nederland waar een meerderheid na dertien jaar Rutte, de toeslagenaffaire, Groningen en stikstofdebatten gekozen heeft voor verandering. In dat soort periodes gaan mensen steeds meer luisteren naar de rebel die de gevestigde orde aanvalt, zoals Pim Fortuyn in 2001 en Donald Trump in 2016. Ze geven de nieuwe leider het voordeel van de twijfel, zelfs als-ie overdrijft, liegt en bedriegt. Sterker: de volgers praten het zelfs goed, want de leider geeft hen een alibi. Selectief luisteren zit in de menselijke aard. Wij blokkeren informatie die ons niet uitkomt. Mensen horen vooral populisten “die voor hen opkomen”.’ De grote denkfout die daarmee gemaakt wordt, is volgens Schaper, dat die populisten niet voor de ongehoorde burger opkomen, maar voor zichzelf. Schaper: ‘Trump zit er vooral voor zijn eigen succes en niet voor zijn volgers. Wilders heeft ook trekjes van een dictator, aangezien hij de alleenheerser is van een partij zonder leden.’
Vermogen om verkeerde leiders te volgen
Autoritaire leiders, ook corporate, hebben trekken van sektegedrag. En als je eenmaal tot een sekte behoort, is het razend lastig om daar weer uit te komen. Eén manier van beïnvloeding is het controleren van de informatiestroom. De volgers van Trump luisteren, zo betoogt Frank Schaper, allemaal naar informatie in dezelfde bubbel, die fungeert als een echokamer: Fox News, Talk Radio én Trump zelf. Zijn volgers geloven iemand die opzichtig liegt en bedriegt, doordat iedereen in diezelfde bubbel hem napraat en zijn boodschap versterkt. Je moet meegaan in de leugen, anders moet je de sekte verlaten en hoor je bij de vijand. Schaper: ‘Hoewel de boodschap niet klopt, blijven ze geloven in wat ze horen, omdat ze onderdeel van de sekte zijn. Zelfs als dat schadelijk is voor hun eigen welzijn, zoals we hebben kunnen zien tijdens de coronacrisis. De aanhangers van Trump volgden zijn verkeerde voorbeeld, droegen geen mondkapjes en lieten zich vaak niet vaccineren, waardoor zij onevenredig vaak slachtoffer werden van het virus. We bezitten als mensen het vermogen om verkeerde leiders te volgen. En slecht voorbeeld doet slecht volgen.’
Schaper snapt het ongeloof bij velen dat dat kan, maar met twee simpele voorbeelden maakt hij duidelijk hoe vastgeroeste patronen onderdeel maken van ons leven. En van slecht luisteren… ‘Je kunt heel vaak tegen iemand zeggen dat roken slecht is. Maar hoe vaak beginnen mensen toch niet weer met roken nadat ze gestopt zijn? Of ze stoppen helemaal niet met roken of gaan (even slecht) vapen. Ander voorbeeld: mensen die in een relatie zijn mishandeld, blijven toch vaak bij hun partner omdat “die beterschap heeft beloofd”. Diep van binnen weten we beter, maar kennelijk luisteren we ook vaak slecht naar onszelf.’
Luisteren is een vaardigheid
Goede leiders zijn voor Schaper mensen die beter zijn in luisteren dan anderen en verbinding kunnen maken met wat er leeft en nodig is. In Nederland is momenteel vaak te horen dat de politiek niet luistert naar de bevolking. Klopt dat? Schaper: ‘Voor een deel klopt dat wel, maar ook de burgers luisteren selectief en de media zenden selectief. Maar ik vind wel dat je aan leiders hogere normen mag koppelen, dus moeten ze hun luistervaardigheid ontwikkelen. Ik leg de lat wat dat betreft hoog voor leiders.’ Die luistervaardigheid kun je leren is de overtuiging van Schaper. ‘Ja, als je wilt, kun je je karakter ontwikkelen, ook als je hoog scoort op baas of winnaar. Maar dat begint met bereidheid. Wil ik echt mijn karakter veranderen? Wil ik echt beter leren luisteren of wil ik vooral beter kunnen doen alsof? Persoonlijkheid is, anders dan vaak gedacht, niet iets dat vaststaat. De uitspraak: “ik ben nu eenmaal zo, zo ben ik gebakken”, klopt gewoon niet. Je persoonlijkheid is – tot op zekere hoogte – veranderbaar. Ik vergelijk onze persoonlijkheid vaak met een bus met negen passagiers (de negen enneagramtypes-red). Er hoeft niet elke keer dezelfde chauffeur te zijn, die rol kan wisselen. Als leider kun je dus soms ook even bijrijder worden in je eigen bus.’
Verbinding maken
Verbinding maken met elkaar valt volgens Schaper samen met goed luisteren. Handel naar eer en geweten en leg je keuzes uit. ‘Kun je dat niet, kunnen machtige mensen slecht luisteren, dan creëert dat grote problemen. Goed leiderschap impliceert voor mij dat je eerst goed luistert naar de ander, maar ook naar je innerlijke dialoog.’ Dat vraagt om zelfkennis en reflectie. In zijn boeken heeft Schaper het daarbij vaak over rolmodellen. Iedereen heeft mensen of personages van wie we gedrag kopiëren. Het is ook voor leiders interessant om naar je innerlijke ik te luisteren, en je af te vragen: wie volg ik eigenlijk? Wie zijn mijn rolmodellen? Dat levert soms verrassende inzichten op. Slechte leiders volgen vaak slechte rolmodellen. Poetin heeft Peter de Grote, Stalin en Andropov als voorbeelden. Trump heeft niet minder dan veertig rolmodellen, beschrijft Schaper in zijn trilogie The Great American Dictator.
Hugh Hefner leerde hem vrouwen versieren, hij jatte Make America Great Again van Ronald Reagen en kopieerde zo’n beetje in alles de schurk uit de 007-film Goldfinger. Zelfs de gordijnen in het Witte Huis veranderden van Obama-rood in Goldfinger-goud. Van de eigenaar van de New York Yankees stal hij de tekst ‘You’re fired’ en van Clint Eastwood de blik en het revolvergebaar. Schaper: ‘Trump is in niets zichzelf en heeft zijn innerlijke geweten totaal verloren. Alles draait bij hem om winnen, macht, geld en vrouwen. Luisteren doet hij alleen om er zelf zijn voordeel mee te doen.’
Polarisatie
Luisteren we in deze maatschappij überhaupt nog naar elkaar? Of is alles gepolariseerd? Volgens Schaper is er minder polarisatie in de maatschappij dan vaak wordt geroepen. In dat opzicht is hij optimistisch, maar ook realistisch. Schaper: ‘Polarisatie is van alle tijden. Alleen is er wel wat veranderd. Vroeger luisterde je zonder zelf te hoeven nadenken naar de regering, de kerk, de vakbond, de dokter, de baas of de notaris. Men geloofde in autoriteit. Dat is echt veranderd. Naar wie luisteren wij nu nog? Luisteren we alleen naar de mensen in onze eigen bubbel? Volgers moeten tegenwoordig meer moeite doen om zich goed te informeren, met een open houding naar andersdenkenden. Misschien luisteren we alleen nog naar de leider die goed naar óns luistert. Wat wil de medewerker, collega of burger van nu eigenlijk en waarom? Durf ik het échte gesprek aan te gaan? Volgers willen best naar je luisteren als je maar visie hebt, rekening houdt met mensen en hen het gevoel kan geven dat zij gehoord worden, serieus genomen worden en gewaardeerd worden. Goed voorbeeld doet goed volgen.’
Dit artikel staat in het Septembernummer van Managementboek Magazine. Deze editie lees je hier >
