De schaal waarop Europese volkeren dit de afgelopen 500 jaar gedaan hebben was van een ander niveau. De Spanjaarden en Portugezen kolonialiseerden Latijns-Amerika, de Britten delen van Azië, grote gebieden in Afrika en Noord-Amerika. Na het veroveren werd het land toegeëigend, er kwamen nieuwe bewoners (de kolonisten), opnieuw ingericht en de grondstoffen verworven, verwerkt en verhandeld. Tot op de dag van vandaag vloeien gelden naar Westerse landen uit vaak voormalige koloniën.
Het land was er toch, was de filosofie, beschikbaar om te gebruiken. De argumentatie was dat de kolonisator een door God gegeven recht had, de aanwezige bewoners minder waren en de nieuwe ‘eigenaar’ beter in staat was het land goed te gebruiken.
Onontgonnen gebied
Nu is er een nieuw onontgonnen gebied, zo op het oog gewoon te gebruiken voor iedereen: onze data beschikbaar op internet of bereikbaar via internet. Het is content die wijzelf vaak bedoeld of onbedoeld beschikbaar stellen op sociale media platformen. Het is meta-data van ons zoekgedrag, het zijn bronnen als Wikipedia of wat dieper verborgen op websites van bedrijven. Het is data verzameld middels digitale deurbellen (camera’s), smartphones (vol met censoren), smart Tv’s (data waar en wanneer u ergens naar kijkt) etc. De nieuwe koloniale machten zijn niet de kronen van Spanje of Groot-Brittannië, het zijn de Big Tech bedrijven uit Silicon Valley en de winsten vloeien terug naar hun aandeelhouders. Google, Microsoft (OpenAI), Amazon, Meta om een paar van de groten te noemen. En onze rechten op deze data, die zijn er nauwelijks. Of we hebben ze, vaak niet zo bewust, weggegeven als we een akkoord vinkje zetten bij de installatie van een app of applicatie.
Grootmachten
Deze grootmachten eigenen onze gegevens (alles wat gedigitaliseerd is, tekst, foto’s, video, muziek etc.) toe en doen ermee wat de oude koloniale machten ook deden: eXplore, eXpand, eXploit en eXterminate. Dit vier X-model is onderdeel van het verhaal dat Ulises A. Mejias en Nick Couldry vertellen in Data Grab. Een verhaal dat vergelijkingen maakt tussen de methoden die we makkelijker herkennen als we even terugkijken naar het koloniale verleden.
Moderne tech-bedrijven die op basis van ‘vrij beschikbare data’ hun modellen trainen. Ze zijn slecht te stoppen. Het Amerikaanse bedrijf Clearview AI heeft inmiddels 50 miljard foto’s van internet geschraapt en verkoopt AI-diensten gebaseerd op die verzameling aan bijvoorbeeld Westerse landen en veiligheidsbedrijven. De Autoriteit Persoonsgegeven heeft Clearview inmiddels een boete van 30 miljoen opgelegd. Clearview reageert niet. Clearview ’s werkwijze is onderwerp van het boek Je gezicht is nu van ons van Kashmir Hill.
Datagebied
In deze datawereld proberen de tech-bedrijven (de data koloniale klasse) om van alles een datagebied te maken. Jouw huiskamer met domotica en smart tech. Zo was Amazon bijna eigenaar van iRobot, een robotstofzuiger, maar de EU en de VS staken daar een stokje voor: via de iRobot wordt data verzameld over het gebied dat de stofzuiger zuigt wat indruist tegen privacywetgeving. Eén manier om terug te vechten, wetgeving.
Andere datagebieden waar veel te halen valt is ons lichaam. Middels data die we via onze smartphone en -watches genereren kunnen Google (Fitbit), Apple (AppleWatch), Samsung en Garmin diensten aanbieden aan marketeers, ontwikkelaars van medische apparatuur en verzekeraars. Onderwijs is ook een groeiend datagebied nu we meer data toevertrouwen aan platformen waarop we studeren.
Surveillancediensten
Een ander terrein waar data in toenemende mate wordt gebruikt is de werkomgeving. Bedrijven als Uber en Amazon hebben laten zien dat personeel te sturen is via data en algoritmes. Tijdens covid kwamen surveillancediensten op die het gedrag van personeel online monitorde. Miljoenen camera’s in steden hebben onze leefomgeving ook tot een datagebied verklaard. Nog verstrekkender consequenties: om deze hardware te maken zijn er veel schaarse grondstoffen nodig zijn. De datacentra om al deze data op te slaan en te verwerken kosten gigantisch veel energie en water. De verwachting is dat dit gebruik de komende jaren exponentieel gaat stijgen door groeiend gebruik van AI.
Moeten we ons, net als honderden jaren geleden de bewoners van de gebieden waar de kolonialisten zich melden, maar overgeven, wegtrekken of is er ruimte om weerstand te bieden? Of is Resistance is futile om met de Borg, kolonialiserende grootmacht in de scifi serie Star Trek te spreken?
Cultureel weerstandsprogramma
De auteurs geven op basis van een cultureel weerstandsprogramma een richting voor weerstand. Er is niet één simpele manier. Mijente (mijente.net) is een activistische organisatie in Latijns-Amerika die weerstand biedt aan ontwikkelingen op het gebied van racisme (vaak tegen culturele minderheden), gender en klimaat. Het playbook omvat drie takken: #1 Werk met het systeem, #2 Werk tegen het systeem en #3 Werk voorbij het systeem. Veel activisten focussen zich op #2, maar het blijkt uit de hierboven geven voorbeeld dat toepassen van al bestaande wet- en regelgeving mogelijkheden biedt. Bedrijven kunnen op basis van inhoudelijke argumentatie kiezen om bepaalde software wel of niet te gebruiken. Activisme hoeft niet veel meer te zijn dan een bedrijf te wijzen op zijn verantwoordelijkheden naar personeel en samenleving. Het nadeel in de ogen van de auteurs als je opereert in #1 dat je niet direct afstand neemt van de visie achter de bedrijven die onze data gebruiken. Veel zou gewonnen worden als data nodig om aan klimaatdoelstellingen te werken beschikbaar is zonder kosten en/of verplichtingen. Diverse instanties zoals de UN en de EU pleiten bij Big Tech voor vrij openstellen van databronnen om dat te doen.
Creativiteit en samenwerking zijn pijlers voor het werk buiten het systeem. De belangrijkste kanttekening van de auteurs is dat het niet gaat om minder data, maar om de juiste toepassing en het recht op data in eigen hand houden. Omarm de kracht van kritisch denken, help elkaar om minder afhankelijk te worden van data-misbruikende platformen én ondersteun initiatieven om nieuwe manier te onderzoeken om data te gebruiken voor goede bedoelingen.
(Lees ook de recensie van Freija van Duijne over In de schaduw van AI. Een boek dat ingaat op datakolonialisme. Red.)
Over Bertrand Weegenaar
Bertrand Weegenaar is als hogeschooldocent HBO-ICT werkzaam op Windesheim. Zijn voorliefde ligt bij de onderwerpen strategie, marketing, geschiedenis; biografieën en internet; e-business.
