Jaap Boonstra over de omgang met recensies

1) De recensent heeft altijd gelijk, ook als die ongelijk heeft.

2) Elke recensie biedt de mogelijkheid om je boek te verbeteren en te verdiepen.

3) In elke recensie staat altijd wel iets positiefs, richt je daarop.

Maar is het echt zo simpel?

Natuurlijk was ik benieuwd naar de eerste recensies van mijn laatste boek Veranderen als samenspel. Aan het boek had ik twee jaar gewerkt en zelf vond ik dat het goed gelukt was om een mooi en handzaam boek te schrijven voor mensen die zelf speler willen zijn in veranderprocessen. Het boek geeft nieuwe taal aan het veranderen van organisaties en een spelmodel geeft houvast voor spelers in verandering. Met het spelmodel voor organisatieverandering had ik al positieve ervaringen opgedaan in leergangen voor bestuurders en managers. Ook studenten aan de universiteit konden goed werken met het spelmodel. Zelf was ik blij met het boek waarin alle kennis en ervaring van de afgelopen veertig jaar een plek had gekregen. Bovendien was het gelukt om het boek beneden de 250 bladzijden te houden, zelfs met een ruime opmaak van de tekst.

Een bijzonder proces

Het schrijven van het boek was een bijzonder proces. Aan het begin van afgelopen jaar werd bij mij slokdarmkanker geconstateerd. Dat was schrikken, maar gelukkig was ik er vroeg bij en kon het behandeld worden. Plotseling had ik een half jaar ‘sabbatical’ om aan mijn gezondheid te werken. Die behandeling ging zo voorspoedig dat ik tijd en energie over had om geconcentreerd aan het boek te werken. Die luxe van een sabbatical en de ruimte om geconcentreerd te schrijven had ik nooit gehad. De uitgever was verrast toen ik eind april meldde dat het manuscript klaar was. Zelf was ik ook wel verbaasd dat het af was, ook al volgt er nog een heel proces van correcties, revisies en opmaak van het boek. Nog steeds had ik tijd over en ik besloot die te benutten om een website te maken bij het boek. Op die website staan presentaties, uitgebreide casebeschrijvingen, videoclips, filmsuggesties, testjes, vijftig spelvormen en studievragen. Prachtig om alles wat ik in al die jaren had verzameld te delen met anderen. Nog steeds had ik tijd over. Wat een luxe. Die tijd heb ik benut om een docentenhandleiding bij het boek te schrijven met mijn meest favoriete werkvormen. De week voor de operatie hebben we videocolleges opgenomen bij elk hoofdstuk van het boek. Die videocolleges zijn ook beschikbaar op de website. Drie dagen voor de operatie rolde het boek van de drukpers en het was fantastisch om het eerste exemplaar in mijn handen te hebben. De operatie is goed gegaan en ik ben weer helemaal gezond.

De eerste recensie

Het boek was voor mij een bijzonder boek, ook door de laatste maanden van het schrijfproces. Dat maakt een eerste recensie natuurlijk spannend. Jan Hoogstra geeft als eerste recensent een mooie samenvatting van het boek die alle essenties bevat. De conclusie dat het boek nieuwe inzichten bevat en aanzet tot denken is een mooie opsteker. Ook worden de figuren en tabellen gewaardeerd omdat daarin complexe zaken helder worden weergegeven. Fijn dat een recensent dat ziet, want aan die figuren is hard gewerkt. Deze eerste recensie ervaar ik als waardering voor het intensieve schrijfwerk.

Latere recensies

Het is boeiend om te zien dat alle recensenten een eigen invalshoek kiezen. Rudy Kor beschrijft de bouwstenen van het spelmodel en concludeert dat in het boek een grote hoeveelheid veranderkundige theorieën en analysemodellen zijn opgenomen. Dat klopt, want ik heb geprobeerd om mijn kennis en ervaring van de afgelopen veertig jaar in het boek op te nemen. Arie Buvens signaleert dat dit boek ‘dikker’ is dan één nachtje ijs met een grote hoeveelheid referenties. Mooi dat hij naar voren brengt dat het mij gaat om samenspel en dat ik het liefste zie dat mensen zelf initiatief nemen in verandering. Nico de Jong belicht heel mooi het spelmodel voor organisatieverandering dat in het boek centraal staat. Hij beschrijft dat het spelmodel goed past bij organisaties in een complexe en dynamische omgeving en trekt de conclusie dat het boek een uitstekende handreiking is om te leren hoe je kunt veranderen bij complexiteit en dynamiek, waar blauwdrukplannen en vastgetimmerde doelen contraproductief geworden zijn. Deze conclusie raakt de kern. Hans van der Klis legt in zijn recensie een relatie met mijn oratie Lopen over water. Die oratie heb ik nog eens gelezen en eigenlijk staat daarin al de kern van Veranderen als samenspel. In de oratie gaat het ook over spelen met dynamiek en onzekerheid. Maar de uitwerking was toen nog abstract en theoretisch. Kennelijk heb ik er achttien jaar voor nodig gehad om die theorie praktisch en hanteerbaar te maken. Peter de Roode gaat in zijn recensie in op de dynamiek van veranderen en waardeert de veranderkundige afwegingen waarmee elk hoofdstuk besluit. Hij belicht het belang van de context, want veranderen begint met stilstaan en begrijpen wat er gaande is. Mooi dat hij de website bij het boek ziet als een waardevolle bron vol informatie waarmee elke lezer zijn voordeel kan doen. 

Van je vrienden moet je het niet hebben

Vaak denken auteurs dat je vooral vrienden moet vragen om een recensie van je boek te schrijven. Ik doe dat nooit, want echte vrienden zijn juist terughoudend om al te positief te zijn en voelen zich verplicht om een kritische noot op te nemen. Zo’n kritische noot komt soms harder aan dan kritiek van een onbekende recensent. Natuurlijk is het prima als bevriende collega’s zelf het initiatief voor een recensie nemen. Meestal volgt op zo’n recensie van vrienden een mooi gesprek over de gemaakte kanttekeningen. Sommige auteurs vragen vrienden en bekenden om een korte positieve recensie te schrijven. Dat is voor de marketing natuurlijk goed, maar ik houd er niet van. Als ik bij een boek veel korte recensies zie, word ik argwanend. Eerlijk spel vind ik relevant en oprechte recensies zijn waardevoller voor lezers en mijzelf.

De recensent heeft altijd gelijk...

Na een eerste publicatie van het spelmodel schreef een collega een Blog met als strekking dat het leven geen spelletje is. Mijn eerste reactie was: voor mij wel, zeurkous! Maar tegelijkertijd besefte ik me dat ik de theorie achter het spelmodel onvoldoende had uitgewerkt. Daarmee was deze Blog een stimulans om me in de theorie en filosofie van ‘spelen’ te verdiepen. Achteraf ben ik de recensent dankbaar. Die verdieping is terug te vinden in de inleiding van Veranderen als samenspel. Het was voor mij een ontdekking dat er zoveel is geschreven over ‘spelen’ en ‘de spelende mens’. Wat een genot om me daarin te verdiepen. De spelende mens blijkt creatiever, innovatiever, gelukkiger en gezonder. Dan wil je toch spelende mens zijn? Ik wel in ieder geval. 

...ook als de recensent ongelijk heeft

Soms hebben recensenten een oordeel dat meer zegt over de recensent dan over het boek. Neem bijvoorbeeld de opmerking “Na lezing blijf ik achter met enigszins gemengde gevoelens over het boek. Zo schrijft Jaap Boonstra in het voorwoord dat er behoefte was aan een compacte uitwerking van het spelmodel, zodat de lezer daarmee zelf aan de slag kan in de eigen organisatie. Nu kunnen we verschil van mening hebben over wat een compacte uitwerking precies is, maar ik vind dat ‘Veranderen als samenspel’ niet echt als zodanig getypeerd kan worden.” Opmerkelijk vind ik dat het meest gangbare boek van deze recensent meer dan 600 pagina’s beslaat. Wat is dan ‘een compacte uitwerking’? Of bedoelt de recensent dat het boek nogal compact geschreven is? Andere recensenten ervaren dat in ieder geval niet zo. Dezelfde recensent schrijft dat hij als lezer hier en daar overvoerd raakte door opsommingen en rijtjes. Grappig dat andere recensenten die figuren en tabellen juist heel behulpzaam vonden. Ook hier zegt het oordeel meer over de recensent die kennelijk niet houdt van handzame tabellen en handige overzichten. Hier kan ik alleen maar constateren dat de recensent en ik andere voorkeuren hebben.

Praktijkvoorbeelden

In twee recensies wordt opgemerkt dat praktijkvoorbeelden in het boek grotendeels ontbreken. In mijn eerdere boek Leiders in cultuurverandering heb ik concrete voorbeelden opgenomen in elke paragraaf. Bij Veranderen als samenspel heb ik er bewust voor gekozen om het boek handzaam te houden en casebeschrijvingen op de website beschikbaar te maken. Op die site staan tweeëntwintig uitgebreide casebeschrijvingen die zijn ingedeeld naar de gezichtspunten van het spelmodel. Dat betekent dat er bij elk hoofdstuk drie casebeschrijvingen beschikbaar zijn. Dat is samen meer dan 600 bladzijden. Een boek op zich. Kennelijk is deze rijkdom aan praktijkvoorbeelden de recensenten ontgaan. Dat kan gebeuren en eigenlijk kan ik alleen maar waardering opbrengen voor deze recensenten die de tijd en moeite hebben genomen om het boek goed te lezen en daarover ook nog eens een recensie te schrijven.

In elke recensie staat wel iets positiefs

Als je commentaren en kanttekeningen en commentaren benut om je boek te verbeteren, dan is het leuk om je ook op de positieve opmerkingen te richten. Elke recensent waardeert de inspanning van een auteur en belicht ook de positieve kanten van het boek. Een korte bloemlezing die me blij maakt:

Veranderen als samenspel geeft een compleet overzicht van het veranderproces, samengebald in een spelmodel in de vorm van een lemniscaat. Alle aspecten komen aan de orde, van het speelveld tot de verschillende spelers, de spelambitie, het spelidee, de spelpatronen, de spelvormen en de spelbeleving. Alle onderwerpen worden systematisch behandeld, waarbij Boonstra eveneens ruim aandacht heeft voor de specifiek veranderkundige afwegingen.

In een prettig geschreven boek krijgt de lezer een uitstekend overzicht van veranderen met anderen. Een belangrijk werk voor veranderkundigen, leidinggevenden en professionals.

Wat in veel veranderkunde boeken vaak wordt vergeten, is de rol van de context. Gelukkig komt die in Veranderen als samenspel uitgebreid aan bod. De kracht van dit boek en deze ‘bigger picture-spelmetafoor’ is dat het ook helder is waarover gereflecteerd kan en moet worden. En dat is best veel.

Het is een rijk boek vol met aanknopingspunten om als veranderaar met elkaar in gesprek te gaan, waarbij de spelmetafoor goed van pas komt voor veranderaars die greep willen krijgen op hun veranderkundige opgave.

Veranderen als samenspel bevat nieuwe inzichten en zet aan tot denken. Ik ga het zeker gebruiken bij verandertrajecten waaraan ik deelneem. Boonstra is erin geslaagd om complexe zaken relatief eenvoudig weer te geven in figuren en tabellen, waardoor het meer gaat leven en meer betekenis krijgt.

Veranderen als samenspel is vlot en toegankelijk geschreven, waarbij alle aspecten van complexe veranderingen de revue passeren.

Wat mij betreft is Veranderen als Samenspel hèt boek om in verhitte omstandigheden het hoofd koel te houden. Lezen dat boek.

Deze positieve oordelen ervaar ik als waarderend voor het werk dat is verzet door mijzelf en de uitgever om van Veranderen als samenspel een mooi boek te maken. Het geeft energie om te werken aan de tweede druk want de eerste druk is bijna uitverkocht. Dat zegt iets over de belangstelling van de lezers en ik hoop dat het boek lezers en andere spelers helpt om een succes te maken van de veranderingen die zij voor ogen hebben.

Jaap Boonstra is hoogleraar ‘Organisatieverandering en leiderschap’ bij ESADE Business School in Barcelona (Spain) en WU, Vienna University for Economics and Business. Hij is in Nederland verbonden aan de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB). Jaap werkte eerder als hoogleraar ‘Organisatieverandering’ aan de Universiteit van Amsterdam en als rector van Sioo, Interuniversitair centrum voor organisatie- en veranderkunde. Jaap Boonstra schreef verschillende boeken.