‘Dit manifest is niet idealistisch, het is logisch’

Leen Zevenbergen en Ruud Veltenaar doen een grote greep met Once Upon A Future. Het is een strak geregisseerd boek dat in korte paragrafen uiteenzet hoe de drie grote ontwrichters, de exponentiele technologische ontwikkeling, de klimaatcrisis, en de mondialisering, in onderlinge samenhang onze manier van leven totaal op zijn kop zullen zetten. Het kan niet anders dan dat we met een enorme transformatie te maken krijgen, die alle systemen en sectoren zal raken. Het enig mogelijke antwoord is je met die veranderingen te verbinden, stellen Zevenbergen en Veltenaar. We moeten de veranderingen omarmen, als we ook de generaties na ons een fatsoenlijke toekomst willen gunnen.

We kennen Leen Zevenbergen van de bestseller En nu laat ik mijn baard staan! en een aantal andere boeken. Hij richtte in de jaren tachtig Bolesian op, het eerste Nederlandse AI-bedrijf, en gaf leiding aan RCC (Roccade) en Origin. Tegenwoordig is hij adviseur en commissaris. Hij wil niet alleen aan de zijlijn staan en richtte in 2013 de Europese tak van B-Lab op, een organisatie die bedrijven certificeert die niet for profit werken, maar for good. De filosoof Ruud Veltenaar werkte in de jaren tachtig ook in de IT, als executive voor onder andere McKinsey, Volmac en RAET. Hij is spreker en (gast)docent aan onder andere Nyenrode en verzorgt colleges en workshops voor leiders van bedrijven en overheden. Ruud noemt zich liever toekomstdenker en friskijker dan trendwatcher of futuroloog. Maar bovenal werkt hij als progressor aan het creëren van een meer duurzame wereld en eerlijke maatschappij. En als scientivist gaat het hem meer om feiten dan om sentimenten en opinies van derden die vaak tot waarheden zijn verheven.

Een holistisch boek
Once Upon a Future is behalve ambitieus ook een holistisch boek, waarin alles met elkaar samenhangt. En dat is opzet, zegt Leen Zevenbergen. ‘De klimaatverandering krijgt veel aandacht, maar er is veel meer aan de hand. Elke dag lees je berichten in de krant die te maken hebben met deze drie grote veranderingen. De ene keer gaat het over de gevolgen van klimaatverandering, de volgende keer over de mondialisering. Als je dit boek hebt gelezen, kun je die beter plaatsen. De kennis die wij hebben verzameld, helpt je die berichten in perspectief te zien en te verklaren.' Veltenaar: ‘Bij het World Economic Forum in Davos zijn de tien grootste uitdagingen voor de mensheid opnieuw gedefinieerd in het rapport Global Risks 2020. Van die tien zijn er acht ecologisch van aard. Nog nooit waren zo veel uitdagingen gekoppeld aan onze planeet en enige leefomgeving. Problemen met het klimaat, biodiversiteit en grondstoffen zijn gekoppeld aan wellicht de grootste crisis van de mensheid, namelijk ons onvermogen om daar iets aan te doen. We hebben als menselijke soort nog nooit meegemaakt dat onze welvaart en ons welzijn bedreigd worden door problemen die we zelf veroorzaken. Het anthropoceen, wordt dat genoemd.'

De gevestigde orde is volgens Zevenbergen en Veltenaar niet in staat de problemen het hoofd te bieden. Veltenaar: ‘Ik heb Rutte op televisie horen zeggen dat hij heeft overwogen de maximumsnelheid in Groningen op 130 kilometer te houden, omdat die stikstof toch neerdwarrelt in Duitsland. Dat besluit is gelukkig anders uitgevallen, de nieuwe maximumsnelheid van honderd kilometer is een zegen. Maar als je de problemen niet holistisch bekijkt, en je weigert over de grenzen heen te kijken, blijf je in je eigen bubbel hangen. Om de problemen op te lossen, moeten we in radicale afhankelijkheid, continenten overstijgend, te werk gaan. We moeten van geopolitiek naar een biosfeerpolitiek.' Zevenbergen: ‘Je lost het klimaatvluchtelingenprobleem niet op door Turkije wat geld te geven. De Europese leiders hebben dat als een overwinning gevierd. Maar het is hooguit symptoombestrijding. De druk is even van de ketel, meer niet.'

Hogere marge
Door de drie grote ontwrichters neemt de druk in de pressure cooker juist verder toe. En dan zijn er twee uitgangen: een revolutie of een evolutie. Veel ondernemingen zijn inmiddels bezig zich aan te passen aan de nieuwe werkelijkheid. Zevenbergen noemt het voedselbedrijf Danone, waar hij zelf betrokken is bij een aantal veranderingen. ‘De grote bedrijven gaan kantelen. Waarom? Omdat vanuit de onderlaag, vanuit de klanten, de vraag verandert. Daarom veranderen zij mee. Danone heeft een traject uitgestippeld van tien jaar om te veranderen van een normaal bedrijf in een bedrijf dat luistert naar de eisen van de klanten. Andere grote bedrijven, zoals Unilever en Mars, kunnen daardoor niet achterblijven.'

De aandeelhouders zijn niet gemakkelijk te overtuigen, vertelt Zevenbergen, maar daar beginnen de meningen ook te schuiven. ‘Bij Unilever hebben ze ontdekt dat de merken die zich richten op a better world, op doing good, meer marge maken. Daar zijn de aandeelhouders - helaas - gevoelig voor. De consumenten zorgen met hun koopgedrag dat zij in beweging komen. Het resultaat is gelukkig positief: de aandeelhouders gaan om. Dan maakt het mij niet zoveel uit of hun drijfveer geld is.'

Hoe het ook kan, laat de Italiaanse Catia Bastioli zien. Met haar bedrijf Novamont knapt zij oude raffinaderijen op om ze te gebruiken voor toepassingen die de vervuiling die ooit door de raffinaderijen is veroorzaakt, op te ruimen. Zevenbergen: ‘Wat je ziet in de chemische industrie, is dat die fabrieken wegtrekken uit Europa. Dan moet je eigenlijk zeggen: hoho, die chemische industrie drijft letterlijk op de olie. Wat doen we met die oude installaties? Bastioli is in dat gat gesprongen en maakt met landbouwafval producten zoals bioplastic. Zij is een change maker, een ondernemer die van onderop komt en het goede voorbeeld geeft.'

Homo verus
We hebben zulke voorbeelden nodig. Mensen die vanuit hun hart begaan zijn met de zaak en het voortouw nemen. Zevenbergen en Veltenaar presenteren in hun boek een aantal actiescenario's en spreken bewust de lezer aan op wat die zelf kan bijdragen. Never waste a good crisis, citeren ze Winston Churchill. ‘Dat zei Churchill voor het ontstaan van de EEG. We hebben nu met hetzelfde gedrag te maken. Mensen houden niet van crises, maar ze weten best dat we met grote problemen te maken hebben.'

Vroeger dachten we dat het goed was voor de economie om te blijven consumeren. Langzaam begint het besef te groeien dat dat niet langer het geval is, dat we de aarde uitputten. Zevenbergen: ‘In Expedition 21, het hart van ons manifest, doen we een aantal aanbevelingen over hoe we de toekomst tegemoet moeten treden. We moeten beseffen dat bepaalde zaken, zoals ons vertrouwen in oneindige groei, niet langer ontkoppeld kan blijven van het feit dat onze bronnen wel eindig zijn. We kunnen niet oneindig blijven groeien. Dat besef is voor mij als econoom een eyeopener geweest.'

Veltenaar: ‘Een professor op Stanford zei niet lang geleden: als de temperatuur gemiddeld met drie graden stijgt, zal de schade aan het einde van deze eeuw vermoedelijk groter zijn dan alle waarde die er op de wereld aanwezig is. Tijdens de Grote Depressie, die tien jaar duurde, ging de economie dertig procent terug. Deze professor voorspelt een crisis van ongekende proporties, die vier generaties lang aanhoudt. Voor onze generatie is dat een probleem, maar het is ook een zegen. Jonge mensen voelen zich uitgenodigd om op zoek te gaan naar betekenis, naar welzijn in plaats van welvaart. Terug naar de basis. We gaan van de homo economicus naar de homo verus, de waarachtige mens.'

Cultural creatives
Is dat niet te idealistisch? Nee, zegt Zevenbergen. ‘Wat Ruud beschrijft, is misschien niet zo logisch voor mensen als wij, die opgegroeid zijn met de naoorlogse groei. Ik stond laatst voor een groep van vijfhonderd studenten in Groningen. Zij zeiden tegen mij: de rotzooi die jouw generatie heeft gecreëerd, Leen, die kunnen wij nu gaan oplossen. Zo denkt de nieuwe generatie. Een auto? Waarom moet je nog een auto hebben als je die kunt delen? Deelfietsen? Die bestonden tien jaar geleden nog niet. Er ontstaan echt andere manieren van denken. De ontwikkelingen die wij in ons boek beschrijven en de stappen die wij zetten, vind ik niet idealistisch. Die vind ik logisch. Laten we die nieuwe generatie in ieder geval gaan helpen.'

Zevenbergen en Veltenaar hebben hun hoop gevestigd op de cultural creatives, de demografische aanduiding voor een grote groep mensen die beseffen dat ons het water aan de lippen staat en bereid zijn tot verandering. De cultural creatives is een relatief jonge groep, naast de modernisten en de conservatieven, maar telt wereldwijd desalniettemin 700 miljoen mensen. Zevenbergen: ‘Een van de eigenschappen die de cultural creatives gemeen hebben, is dat zij denken dat ze alleen zijn. Maar dat is niet zo: waar je ook komt, in Santiago in Chili, Tokyo of Parijs, je vindt ze overal. Ons doel is deze mensen met elkaar te verbinden. Vandaar dat we Once Upon a Future ook zeker niet alleen in Nederland uitbrengen, maar in zoveel mogelijk landen.' Veltenaar: ‘Sterker nog: onze ambitie is gericht op wat er na het lezen van dit boek komt. We willen in ieder geval naast Harari komen te staan in de boekenkast. Dat zou een mooi begin zijn.'