Missiegedreven beleid zet in op grootse doelen en ambitieuze oplossingen. Overheden kunnen het speelveld omhoog tillen en zorgen dat risico's en winsten over de publieke en private sector worden verdeeld, dat is in het kort de boodschap van Mariana Mazzucato in Moonshots.
De Italiaans, Britse econoom Mariana Mazzucato heeft uitgewerkte ideeën over de rol van de overheid bij missiegedreven beleid. Beleid om maatschappelijke doelen te realiseren, zoals klimaatadaptatie en inclusiviteit. Complexe maatschappelijke vraagstukken die niet op te lossen zijn met één technologie of door één bedrijfssector. Dit vraagt om een heel ander paradigma in economisch denken. In de neo-liberale tijd werd er gesproken over zo min mogelijk overheidsingrijpen en alleen om marktfalen te corrigeren. Mazzucato maakt pijnlijk duidelijk waar dit gedachtegoed toe heeft geleid. Ze noemt Britse voorbeelden van privatisering waardoor publieke diensten slechter zijn geworden, mega-financieringen in projecten die door de private sector op dubieuze wijze zijn uitgevoerd, corruptie door aannemers, aandelen 'buy-backs' en ga zo maar door.
Achterhaald
Neo-liberaal economisch denken is duidelijk achterhaald en schadelijk. Het dient te worden vervangen door missiegedreven economie. Mazzucato ziet als de grootste uitdaging van het hedendaags kapitalisme om het bedrijfsleven zodanig te herstructureren zodat winsten terugvloeien in de economie, i.p.v. gebruikt worden voor de korte termijn en aandeelhouderswinsten. Missies helpen hierbij. Maar het lukt alleen als de overheid vanuit een actieve rol inzet op het herdefiniëren van kapitalisme als inclusief, duurzaam en gedreven door innovatie. Alleen de overheid heeft de schaal die nodig is om transformaties te realiseren.
Schitterend voorbeeld
Als schitterend voorbeeld vertelt Mazzucato het verhaal van de missie naar de maan van de Verenigde Staten in de jaren zestig. Het doel was kraakhelder, alles werd uit de kast gehaald, iedereen deed mee. Dit heeft niet alleen het ruimtetijdperk ingeluid maar ook allerlei innovaties op aarde hebben hun oorsprong in de maanmissie. Mazzucato erkent dat dit een puur technologische missie is geweest, toen was er ook al kritiek op (kunnen we niet beter eerst armoede oplossen en dan naar de maan gaan?). Maatschappelijke missies zijn vele malen complexer. De maanmissie speelde zich bovendien af in het tijdperk van de Koude Oorlog en had het hele militair-industrieel complex achter zich. En het was volledig top-down ingericht, met enkel witte mannen aan het roer.
Ambitieus
Net als bij de maanmissie zouden missies nu eveneens ambitieuze doelstellingen mogen hebben. Missies moedigen aan de lat hoog te leggen en risico's te nemen. De overheid is daarbij een motor voor innovaties. Publieke investeringen zijn niet alleen nodig als de markt nog niet investeert, dus als 'last resort'. Nee, overheidsinvesteringen moeten zijn gericht op een multiplier effect en zorgen dat allerlei partijen willen aanhaken. Via duurzaam inkopen kan de overheid helpen dit multiplier effect te versnellen. Het gaat ook om ruimte te bieden voor experimenten en samenwerking tussen partijen en over sectoren. Het is belangrijk om niet alleen de risico's te verdelen, maar ook de winsten die voortvloeien uit publieke investeringen in de private sector. Die zouden moeten bijdragen aan het succes van de samenleving in termen van brede welvaart en geluk.
Uitbesteden
Mazzucato hekelt het uitbesteden dat overheden de laatste decennia hebben gedaan. Overheden zijn afgeslankt en expertise is weggevloeid naar de private sector. Als gevolg worden veelvuldig allerlei dure adviesbureaus ingehuurd en hebben veel ambtenaren niet meer de kennis en kunde om te overzien hoe dit missiegedreven beleid zou kunnen worden vormgegeven. De rollen voor ambtenaren die Mazzucato uitwerkt, zoals over financiering in verschillende fases van innovatie, over betrokkenheid van stakeholders, over integrale en departement-overstijgende vraagstukken, bieden prachtige kansen voor ambtenaren om hun vakmanschap verder te ontwikkelen. Zelf heb ik ook een aantal jaar als rijksambtenaar gewerkt aan het versnellen van de voedseltransitie, o.a. door innovatie te stimuleren vanuit regionale netwerken van koplopers. Mijn ervaring is dat je zelfs met beperkte instrumenten al veel kan doen om een beweging in een bepaalde richting te versnellen.
Rapporten
Mazzucato adviseert allerlei overheden in de EU. Ik heb haar zien spreken in 2013 toen ze was uitgenodigd bij Economische Zaken ten tijde van het Topsectorenbeleid. In haar boek schrijft ze over haar onderzoek voor de Europese Commissie in 2017-2018 voor een missiegeoriënteerde aanpak bij het innovatiebeleid. Die rapporten kun je downloaden en zijn zeer de moeite waard als je wilt zien hoe ze missies in kaart brengt en afpelt tot aan programma's en projecten. Een van de rapporten gaat over de governance van missies. Haar dringende advies is om daarbij niet te veel uit te besteden aan adviesbureaus.
Vernieuwer
Eerdere boeken van Mazzucato waren nog wel eens zware kost. Dit boek is heel toegankelijk en overzichtelijk. Het hoofdstuk over de maanmissie leest als een avonturenverhaal. Ze heeft het boek geschreven tijdens de Corona-pandemie, en maakt ook allerlei verwijzingen naar de actualiteit op gebied van vaccinonderzoek en gezondheidszorg. Mazzucato is een vernieuwer, die laat zien dat het nieuwe tijdperk van economisch denken wordt ingeluid door een aantal prominente vrouwelijke economen en bestuurders. Gezien Mazzucato's centrale rol als economisch adviseur bij missiegedreven beleid zou ik Moonshot willen aanbevelen aan alle ambtenaren die zich bezighouden met strategieën voor maatschappelijke vraagstukken.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
