Ambtenaar: dienaar van het publieke belang

Het beeld van de ambtenaar is ingrijpend veranderd. Waar ooit zekerheid en routine het werk kenmerkten, staat de hedendaagse ambtenaar in een dynamische, complexe werkelijkheid. Van toeslagenaffaire tot klimaatcrisis – ambtenaren navigeren dagelijks tussen politieke druk, maatschappelijke verwachtingen en juridische kaders. Het cliché van 'rust tot aan het graf' is volledig achterhaald.

Wie ambtenaar is, beweegt zich in een spanningsveld tussen verschillende rollen. De bureaucraat die regels handhaaft. De ondernemer die creatieve oplossingen bedenkt. De verbinder die maatschappelijke meerwaarde creëert. Goed ambtenaarschap vraagt om het vermogen te schakelen tussen deze rollen, afhankelijk van context en opgave. Dit maakt het vak veeleisend maar ook bijzonder betekenisvol.

De drie gezichten van het ambtenaarschap

Het model van Bas van Leeuwen en Ronald Derks onderscheidt drie ideaaltypische rollen. De bureaucraat staat voor betrouwbaarheid, legaliteit en het volgen van procedures – essentieel voor rechtsstaat en rechtszekerheid. De ondernemer zoekt efficiëntie, is klantgericht en neemt initiatief – cruciaal in tijden van schaarste. De verbinder creëert publieke waarde door samenwerking, luistert naar de burger en werkt van buiten naar binnen.

Deze rollen zijn geen keuzeopties maar complementaire competenties. Een archivaris moet procedures volgen (bureaucraat), maar ook klantgericht werken (ondernemer) en communiceren met bezoekers (verbinder). De kunst is herkennen welke mix een situatie vraagt. Dat vergt zelfinzicht, omgevingssensitiviteit en de moed om te schakelen.

Dilemma's in de dagelijkse praktijk

De spanning tussen verschillende rollen komt pregnant naar voren in concrete situaties. Neem hangjongeren in een wijk: de bureaucraat wil handhaven volgens de regels, de ondernemer plaatst een zeecontainer waar jongeren kunnen chillen, de verbinder laat hen boodschappen doen voor ouderen. Wat is de juiste aanpak? Het antwoord ligt niet in één role, maar in contextueel oordelen.

Ook de toeslagenaffaire illustreert wat er misgaat als organisaties verstenen in één rol. De Belastingdienst opereerde als strenge bureaucraat die geen ruimte liet voor maatwerk. Ambtenaren die wilden luisteren naar ouders werden tegengewerkt. Het systeem won van de mens – met desastreuze gevolgen voor duizenden gezinnen.

Leiderschap en tegenspraak

Goed ambtenaarschap vergt ook moed. De moed om 'speaking truth to power' te praktijken – de bestuurder informeren over ongemakkelijke feiten. Ambtenaren zitten tussen politieke wensen en uitvoerbaarheid. Als de politiek onrealistische eisen stelt of onvoldoende middelen beschikbaar stelt, moet de ambtenaar dat benoemen. Niet als politiek tegenstemmen, maar als professionele verantwoordelijkheid.

Helaas werkt de cultuur niet altijd mee. Een ongeschreven regel houdt in dat je een verzoek maximaal twee keer mag weigeren – bij een derde keer wordt je vervangen. Angst voor consequenties kan leiden tot tunnelvisie. Ambtenaren die onder druk staan, versmallen hun blikveld juist wanneer breed kijken essentieel is. Dit maakt hernieuwing van ambtelijke waarden en versterking van professioneel vakmanschap urgent.

Een nieuwe generatie publieke professionals

De jongere generatie ambtenaren brengt frisse perspectieven. Manouk Visser beschrijft in Beleidsmaker bij de gemeente haar ervaringen als beleidsmaker, programmamanager en leidinggevende. Zij belichaamt de verbindende ambtenaar die maatschappelijke opgaven niet vanuit het stadhuis bedenkt, maar in samenwerking met bewoners vormgeeft.

Dit vraagt andere competenties dan vroeger. Naast juridische en beleidsmatige kennis zijn empathie, creativiteit en relationeel vermogen cruciaal. De ambtenaar als 'social service designer' die publieke waarde co-creëert met burgers en partners. Ratio, empathie en verbeeldingskracht vormen samen het nieuwe vakmanschap.

Historische perspectieven op ambtelijk leiderschap

Wie het hedendaagse ambtenaarschap wil begrijpen, doet er goed aan terug te kijken. Biografieën van invloedrijke ambtenaren tonen hoe individuen vanuit hun positie maatschappelijke impact kunnen hebben. W.H. Weenink beschrijft in Vrouw achter de troon hoe Tellegen vanuit verschillende posities grote invloed had op het landsbestuur.

Ook Lars Kuipers laat in zijn biografie van Arthur Docters van Leeuwen zien hoe een topambtenaar decennialang vormgaf aan vernieuwingen in de overheid. Van BVD-directeur tot voorzitter van de Autoriteit Financiële Markten – Docters van Leeuwen belichaamde het vermogen om organisaties te transformeren en transparanter te maken.

Integriteit en grenzen bewaken

Ambtelijk werk speelt zich af in een krachtenveld waar integriteit voortdurend op de proef wordt gesteld. Politieke druk, media-aandacht, lobbyisten – het vraagt om een sterk moreel kompas. De ambtenaar moet onafhankelijk blijven, ook als de bestuurder een andere politieke kleur heeft dan je persoonlijk voorkeurt. Professionele distantie is geen gebrek aan betrokkenheid, maar juist een teken van vakmanschap.

Integriteitskwesties krijgen vaak veel publiciteit. Van wethouders die moeten aftreden tot ambtenaren die grenzen overschrijden – het laat zien hoe kwetsbaar publieke functies zijn. Tegelijkertijd: wie integer handelt en tegenspraak durft te geven, versterkt het vertrouwen in de overheid. Dat is uiteindelijk waar het om draait: democratie die functioneert omdat professionals hun rol serieus nemen.

De overheid en maatschappelijke opgaven

Hedendaagse ambtenaren werken aan complexe vraagstukken zonder eenduidige oplossingen: klimaatadaptatie, energietransitie, digitalisering, sociale ongelijkheid. Deze 'wicked problems' vragen om samenwerking over organisatiegrenzen heen. De tijd van de lone wolf-ambtenaar die vanachter het bureau beleid uitwerkt, is definitief voorbij.

Dit stelt ook nieuwe eisen aan overheidsorganisaties. Minder verkokering, meer kennisdeling, ruimte voor experiment. Sommigen pleiten voor een kennisinstituut voor openbaar bestuur of een Algemene Bestuursdienst die kwaliteit borgt. Anderen benadrukken vooral cultuurverandering: van wantrouwen naar vertrouwen, van controle naar zelfsturing, van zenden naar echt luisteren.

De toekomst van het ambtenaarschap

De normalisering van het ambtenarenrecht – de overgang van publiekrechtelijke aanstelling naar arbeidsovereenkomst – symboliseert een bredere verschuiving. Ambtenaren zijn geen bijzondere categorie meer, maar professionals met rechten en plichten zoals in de marktsector. Dat vraagt om andere arbeidsrelaties, gebaseerd op vertrouwen en gezond verstand in plaats van bureaucratische starheid.

Tegelijk blijft het ambtenaarschap uniek. Het gaat om dienstverlening aan het algemeen belang, niet om winstmaximalisatie. Om afwegen tussen verschillende publieke waarden. Om opereren in de spotlight van democratische controle. Deze bijzondere positie rechtvaardigt blijvende aandacht voor ambtelijke vorming, ethiek en vakmanschap.

De ideale ambtenaar bestaat niet – maar ambtenaren die reflecteren op hun rol, schakelen tussen perspectieven en de moed hebben om dienstbaar te zijn aan het publieke belang, die maken het verschil. Elke dag opnieuw.