Halverwege het interview slaat Frank Schaper de kranten van die ochtend open en lepelt een paar onderwerpen op. Er is een nieuwe oorlog in Burundi, waar rebellen een dubieuze president proberen af te zetten. Experts vertellen wat Poetin beweegt om Assad te steunen in Syrië. Op zijn 63e verjaardag heeft de persoonscultus rondom Poetin nieuwe hoogten bereikt. De voorzitter van de Ouderenbond regeert als een dictator volgens leden – ze noemen haar mevrouw Poetin. En de groene mannetjes van Poetin zijn onderweg van De Krim naar een nieuwe oorlog in Syrië.
Alle bovenstaande onderwerpen hebben een ding gemeen: ze gaan over dictators. ‘Elke krant kan dagelijks moeiteloos vier pagina’s vullen met het laatste dictatornieuws,’ vertelt Schaper. ‘Ze beheersen het nieuws.’
Leiders en hun rolmodellen
Hoewel we misschien veel over deze dictators lezen in de kranten, we snappen ze niet, stelt Schaper. ‘Ze fascineren ons, maar we begrijpen niet goed wat ze beweegt. Ook met het lezen van een biografie kom je niet tot de kern van een dictator. Waar halen dictators hun inspiratie vandaan? Hoe komen ze tot wat ze doen? Daar schieten veel biografieën in tekort.’
Dit gebrek in de literatuur over dictators is volgens Schaper een gevolg van de weerstand die we voelen ons echt te verdiepen in iemand die we slecht vinden. ‘We stellen liever dat zo iemand een psychopaat is, zoals Adolf Hitler. Of een slecht mens. Daarmee hebben we onszelf een reden verschaft om ons niet meer in de leider te verdiepen, want we zien onszelf het liefst als goed mens. Maar ooit waren al die agressieve en megalomane dictators kleine jochies – het overgrote deel van de dictators zijn mannen – en daar was helemaal niks mis mee. Waar gaat het mis? Een belangrijke rol spelen hun voorbeelden en inspiratiebronnen.’
In zijn vorige boek, Hoe je een geboren leider wordt, ontwikkelde Frank Schaper een methode om een leiderschapsstijl te herleiden. Deze code die iemand volgt bleek te herleiden tot iemands vroege voorbeelden, in zijn eigen geval (hij werkte bij KLM in verschillende leidinggevende functies) waren dat de striphelden uit zijn jeugd, zoals Lucky Luke, Spider-Man en Kuifje. In zijn zoektocht naar de rolmodellen van grote leiders raakte Schaper al aan het onderwerp slecht leiderschap, zo ging hij op zoek naar de voorbeelden van Adolf Hitler, Mao en Saddam Hoessein. In zijn recente boek, Het dictatorvirus, diept hij dit onderwerp verder uit.
‘Een groot deel van de inspiratiebronnen van dictators zijn... vorige dictators’, zegt Schaper. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de literatuur die dictators lezen. ‘Ter inspiratie lezen ze biografieën van historische leiders. Saddam Hoessein las alles wat los en vast zat over Joseph Stalin en nam hem ook letterlijk als voorbeeld. Robert Mugabe imiteert de Noord-Koreaanse Kim Il-sung en Jorge Videla kopieerde Pinochet. Ik heb dictators in dit boek als leidraad genomen, maar je ziet het overal. Je ziet pas wat ze aan het doen zijn, als je je verdiept in hun rolmodellen.
De Russische Bonaparte
Neem Poetin. ‘Die is inmiddels zijn vierde oorlog aan het vechten. Het is een oorlogspresident, zoals een van zijn voorbeelden, Napoleon Bonaparte, zijn hele leven lang oorlog heeft gevoerd. Aan het eind van zijn leven verzuchtte Napoleon zelf ook dat het misschien een beetje veel was al die oorlogen.’
In zijn recente boek heeft Schaper een overzicht gemaakt van welke dictators inspiratoren waren voor andere dictators. In het netwerk van dictators – van Erdogan tot Pol Pot en van paus Pius XII tot Pisistratos van Athene – lopen veel lijnen terug naar een aantal oer-dictators. Een van de voorbeelden van Napoleon was bijvoorbeeld Alexander de Grote, die op zijn beurt weer Achilles en Hercules als voorbeelden had. ‘Elke dictator maakt zijn eigen unieke mix van voorbeelden en past zijn dictatorschap aan aan de tijd waarin hij leeft. Maar dezelfde patronen komen terug; wij herhalen de geschiedenis keer op keer.’
Het ‘virus’ duikt overal weer op – de helft van de wereld wordt volgens Schaper geregeerd door dictators – en maakt ‘meer slachtoffers dan het ebola-virus. Een Amerikaanse hoogleraar heeft zijn carrière gewijd aan het precies bijhouden van het aantal doden dat er is gevallen onder elk regime. Door zo’n 140 autoritaire leiders die in de 20e eeuw aan de macht zijn geweest zijn er 170 miljoen doden gevallen. Dictators zijn dodelijk voor de eigen bevolking. Zij zijn de werkelijke veroorzakers van de huidige vluchtelingenstromen.’
Tomeloze ambities
De vraag die rijst: wat is nu precies een dictator? En vinden we ze alleen in de kolommen van het buitenlandse nieuws? De eerste vraag beantwoordt Schaper in de inleiding van zijn boek, als hij de tien kenmerken en vijftien uitingsvormen van een dictator bespreekt. Onder kenmerken schaart hij bijvoorbeeld grootheidswaan, sektegedrag, bedrog en propaganda. Terwijl onder uitingsvormen het creëren van vijandbeelden, persoonscultus, fanatieke volgers, wetsaanpassingen en schijnverkiezingen vallen.
‘Wat Geert Wilders nu doet met de vluchtelingen en waar hij zijn hele carrière op heeft gebouwd is het kiezen van een vijand. De Islam. Hij stookt het vuurtje op en het levert hem meer volgelingen op. Daarbij is er sektegedrag binnen de partij – oud-leden noemen het Noord-Korea. De PVV is een dictatuur tot en met, met maar één absolute vorst. Hij noemde het parlement onlangs een nepparlement, maar dat is wat hij ervan probeert te maken. Dat is het virus: volop actief in de hele wereld.’
Daarbij waart het niet alleen rond in de politiek, maar ook in het bedrijfsleven. ‘Hoewel een fundamenteel verschil is dat medewerkers van een bedrijf altijd de vrijheid hebben van werkgever te veranderen, is het bedrijfsleven geen democratie. Bij veel bedrijven wordt het ook letterlijk gezegd: we zijn hier geen democratie. Zelfs in een land als Nederland, waar we inspraak met ondernemingsraden als een van de beste landen ter wereld hebben geregeld, is veel afhankelijk van de persoon of personen aan de top. Hoe vaak lezen we niet over angstculturen of de grootheidswaan en expansiedrift van topbestuurders? Het daaruit voortvloeiende bedrog kennen we van voorbeelden uit de krant: Cees van der Hoeven van Ahold of de sjoemelfraude van Volkswagen, die voortkwam uit de ambitie van de leiders om de grootste autofabrikant ter wereld te worden. Dat lukte, maar tegen welke prijs?’
Een ander kenmerk van een dictator in het bedrijfsleven dat regelmatig het nieuws haalt is zelfverrijking. ‘Elk jaar zie je het staatje van de meest verdienenden. Hoe komt het nou dat die mensen aan de top zoveel verdienen? Doen ze een enquête onder het personeel en vragen ze: wat zouden jullie redelijk vinden? Natuurlijk niet.’
Een vierde kenmerk dat meer aan de oppervlakte ligt is zelfrechtvaardiging – de rationalisaties van een CEO om zichzelf in de spiegel aan te kunnen kijken. ‘Er is altijd wel een redenering te vinden voor een hoog salaris. Was het een zwaar jaar? Dan rechtvaardigt dit een extra beloning voor de CEO. Was er juist veel winst? Dan mag de CEO daar ook van meeprofiteren.’
Weg van de poppenkast
Het zijn herkenbare patronen die Schaper benoemt. Maar hoe gaan we nu om met mensen die dit soort gedrag vertonen? Wat te doen met een leider die de biografieën van Julius Caesar en Frederik de Grote (twee van de voorbeelden van Hitler) en Steve Jobs (Schaper: ‘Een inspirator voor velen, maar in de ogen van zijn omgeving soms ook een dictator bij Apple.’) in zijn kast heeft staan? Of die net als Poetin bij het binnenvallen van andere landen denkt: hoe zou voormalig KGB-hoofd Joeri Andropov dit hebben gedaan?’
Schaper: ‘Ik denk dat het al een heleboel zou schelen als we minder de poppenkast zouden meespelen en iets meer zouden zeggen waar het op staat. Dus niet alleen afgaan op het verhaal van de dictator, maar ook zijn acties ernaast leggen. Toen Poetin groene mannetjes op De Krim zette – en vervolgens ontkende daar iets mee te maken te hebben – schreven Nederlandse kranten dat keurig op. Maar het laatste wat we moeten doen is Poetin geloven of meegaan in het frame dat hij gebruikt.’
Een ander voorbeeld van zo’n frame is het anti-corruptieprogramma van China. ‘De dictator Xi Jinping vertelde dat hij de corruptie in zijn land ging aanpakken. En dat nemen wij klakkeloos over in onze kranten. Maar wie is nou de baas corruptie in een dictatuur? De dictator natuurlijk. Wat dacht je dat er gebeurde toen bekend werd dat de Chinese gouverneur in Hongkong, iemand die Xi Jinping steunt, 40 miljoen aan smeergeld had gekregen van een Australisch concern? Niets. Dus wat is het doel van zijn anticorruptie? Zijn tegenstanders opruimen. Het anti-corruptieprogramma van een dictator is geen anti-corruptieprogramma, maar we trappen er elke keer weer in.’
Wat zou Schaper minister-president Mark Rutte dan aanraden in zijn omgang met Poetin? ‘Zie hem voor wat hij is en neem de kenmerken van een dictator in acht, zoals expansiedrang, bedrog, propaganda en zelfrechtvaardiging. Het is te vergelijken met hoe je met een maffiabaas omgaat. Allereerst geloof je geen woord van wat hij zegt. Realiseer je ten tweede dat hij erop uit is om zijn eigen macht te handhaven.’
‘Zo’n beetje de helft van de wereld wordt geregeerd door dictators en we zouden geen business meer hebben als we geen zaken met ze zouden doen. Maar laten we ze niet behandelen als respectabele regeringsleiders, want dat zijn ze niet.’¶
