Emotionele integriteit - 'Een heel goede aanvulling'

Waaróm gebruikt Van Es films en schilderijen als er genoeg voorbeelden van (gebrek aan) Emotionele integriteit en ethiek in het dagelijkse leven voorhanden zijn? Privacy, vertrouwen en respect, is het antwoord.

Het boek analyseert een enorme hoeveelheid films om hieruit de emoties, om precies te zijn de morele emoties, te destilleren en te analyseren. Deze emoties worden vervolgens gecategoriseerd in emotie-families. Emotionele Integriteit wil zeggen dat je kunt handelen in overeenstemming met je emoties, je morele waarden. Van Es stelt dat dit de ‘onderstroom van professionele ethiek' is, het onderwerp van zijn vorige boek.

De films gaan dan ook allemaal over professionals en hun worsteling tussen enerzijds rationele integriteit, de waarden en normen van hun beroep, en anderzijds emotionele integriteit, hun persoonlijke moraliteit.

Deel I van het boek schept een theoretisch kader, waarin een heel palet van termen wordt besproken: ethiek, waarden, deugden, moraliteit, morele intuïties, morele emoties, morele gevoelens, morele verlangens, morele ontwikkeling via identificaties, morele evaluaties. Met dit kader analyseert Van Es de films. Dit deel beoogt antwoord te geven op de eerste van 3 onderzoeksvragen: Hoe zijn morele emoties te verhelderen via inzichten uit de filosofie en de psychologie? Ik vond dit deel vrij abstract en een beetje overweldigend. Niet echt verhelderend, wellicht door een gebrek aan achtergrond bij mij in filosofie en psychologie. Maar de films lokken, dus door naar...

... Deel II, waarin Van Es het antwoord zoekt op de vraag: Welke morele emoties worden uitgebeeld in de films over professionals? De auteur beveelt aan eerst zelf de 8 belangrijkste films te zien en daarna de analyses te lezen. Dat heb ik niet gedaan, sterker nog, van alle films uit dit boek, zo'n kleine 100 schat ik, heb ik er niet één gezien.

Dat lijkt geen probleem, door de uitgebreide beschrijving en analyse van de belangrijkste 8 en de iets minder uitgebreide beschrijvingen van de iets minder belangrijke 14. Van de overige circa 80 gerelateerde films geeft het boek de kern met een paar regels weer. De beschrijvingen zijn zo uitgebreid en visueel (door de stills) dat ze uitnodigen die films alsnog te gaan zien. Een van de thema's is (professionele) distantie versus (persoonlijke) betrokkenheid, deze komt in een aantal films (plus in een boek plus in de behandelde Code of Ethics van rechters) dominant aan de orde. Heel herkenbaar, dit thema.
In de filmanalyses worden de waargenomen emoties in het analysekader van deel I geplaatst; hiermee gaat deel III verder. Dit is weer een vrij theoretisch ingestoken verhandeling waarin we de morele emoties etc. onderling vergelijken. Dit resulteert in verschillende inzichten. Ook hebben we nu 52 morele emoties aan die films ontleend, die toegewezen worden aan de 6 verschillende emotie-families van deel I (Apathie bijvoorbeeld gaat naar de familie Woede, daar heb ik lang over nagedacht).

Van Es onderzoekt die families verder met behulp van (beroemde) schilderijen, maar ook met gedichten, foto's en boeken. Dit deel geeft antwoord op de derde onderzoeksvraag: Wat kunnen we leren van de filmanalyses voor het begrijpen en hanteren van morele emoties en emotionele integriteit?
Deel III sluit af met een aantal patronen waarin de morele emoties voorkomen en welke relaties ze met elkaar hebben. Ook zijn de conclusies van het onderzoek weergegeven. Dat is mooi, want nu krijg je, na 290 pagina's, ook antwoord op de vraag waarom dit alles relevant is. Het lexicon met de 52 morele emoties kan je helpen bij het diagnosticeren van problemen in of tussen organisaties. De patronen die de morele emoties vertonen geven informatie over de interventies die je kunt plegen. Hierover wordt overigens in de rest van het boek niet veel meer gezegd.

Interessant is de conclusie die Van Es trekt over de films waarin sprake is van een verschil in waarden vanuit professioneel oogpunt en persoonlijk oogpunt. Daar wordt emotionele integriteit niet bereikt, en dit ‘eist zijn tol'. Er treedt fysieke of mentale weerstand op, het gaat ten koste van de concentratie op het werk. Je kunt dit natuurlijk zien als ‘bewijs' dat een dergelijke onbalans niet wenselijk is, maar de films zelf zijn natuurlijk niet objectief. De opzet van de film is juist om deze onbalans te tonen als een onwenselijk iets, dus is het niet zo vreemd dat de analyse tot deze conclusie komt. Er is dan ook niet gefalsifieerd.

Het boek eindigt met een uitstekende analyse van een film over Artificial Intelligence en de implicaties voor moraliteit. Ook zijn twee oefeningen opgenomen. De eerste is individueel, en gaat over de impact op jouw emotionele integriteit van een ontwikkeling op het werk. De tweede is een workshop filmanalyse voor een kleine groep. Zeer nuttig, mijn beroepsvereniging doet iets dergelijks al jaren met ‘fraudefilms' en eenzelfde opzet voor moraliteit is superleerzaam.

Dit boek is een heel goede aanvulling op alles wat over ethiek, over de bovenstroom van Code of Ethics, risicomanagement, organisatie-waarden, etc. geschreven wordt. Het maakt de wat abstracte onderstroom concreet door de voorbeelden uit film en de gestructureerde kaders. Het is goed leesbaar en de film-analyses zijn origineel (alhoewel deels eerder in columnvorm verschenen begrijp ik) en heel boeiend.

Emotionele integriteit is geen boek dat je snel uitleest, en het advies om eerst de films te gaan zien is het waard om opgevolgd te worden. Dat kan prima in de vorm van een workshop. De relevantie van de theorie en de analyses komt pas aan het eind van het boek (hoofdstuk 17) naar voren, dat had wel wat eerder gekund. Tenslotte wil je als lezer graag weten welke beloning op je wacht!

Is het nodig eerst de eerdere twee boeken van Rob van Es te lezen? Ik denk het niet (ik heb ze niet gelezen) maar dit boek motiveert mij wel om het ‘bovenstroom'-boek Professionele Ethiek op mijn Nog-Te-Lezen-lijst te zetten. Oók met films, schilderijen en boeken.... Perfect voor de organisatieadviseur annex cultuurliefhebber.