Banken zijn boeven en nood breekt wet. Dat kwam al snel in mij op toen ik dit boek las. Het is het verhaal van mr. drs. Hester Bais, advocaat financieel recht en econoom. Op papier gezet door journalist Wink Sabée. Een verhaal over grootschalige bankenfraude en netwerkcorruptie. Met in de hoofdrollen niemand minder dan de Nederlandse Staat, toezichthouders als DNB, AFM en ECB en grootbanken als Rabobank, ABN AMRO, ING en De Volksbank (SNS). Zoals we lezen in het boek doet de auteur al acht jaar vergeefs melding over deze bankenfraude bij het ministerie van Financiën en de toezichthouders.
Renterisico’s, renteswaps en liquiditeitstekorten
Worst bank scenario is geen gemakkelijk verhaal hoe begrijpelijk de auteurs het ook hebben willen opschrijven. Het gaat over leningen, renterisico’s, derivaten, renteswaps, liquiditeitstekorten en onderwerpen als digitale dozen, repomarkt, saldocompensatiebeginsel en onderpandcarroussel. Zoals de auteur aangeeft kan het boek als een expertboek worden beschouwd; gebaseerd op tien jaar onderzoek en de ervaring van de auteur met deze materie als advocaat en econoom.
Reddingsplan
Daarom de kern van het verhaal, zoals ik dat als leek op dit gebied eruit heb gehaald. In een notendop en in eigen bewoordingen. Toen in 2008 een wereldwijde financiële crisis uitbrak, bleken vrijwel alle banken op omvallen te staan. Ze hadden veel te weinig geld in kas om aan alle verplichtingen op korte en langere termijn te kunnen voldoen en hadden veel te veel risico’s genomen, bijvoorbeeld met het verpakken en verhandelen van grote hoeveelheden rommelhypotheken. Met behulp van de Nederlandse overheid zijn grootbanken als Rabobank, ABN AMRO, ING en De Volksbank (SNS) overeind gehouden. Dat reddingsplan liep grofweg langs twee lijnen.
Toezichtwetgeving
Enerzijds werd door de toenmalige regering de toezichtwetgeving op heimelijke wijze aangepast, zonder het parlement daarover inhoudelijk te informeren; dus een onwettig genomen Koninklijk Besluit. Banken kregen hierdoor speelruimte om met creatief boekhouden de grote liquiditeitstekorten aan te vullen en te verhullen en de solvabiliteit te versterken. Ook om daarmee te kunnen voldoen aan de eisen van de ECB voor toetreding van de grootbanken tot de nieuwe bankenunie. Toezichthouders als DNB en AFM waren op de hoogte en keken jarenlang bewust de andere kant op. Ook de Raad van State en pensioenfondsen deden er aan mee. De Tweede Kamer werd bewust om de tuin geleid. Je zou kunnen zeggen, nood breekt wet. Dat zien we ook terug in Europa waar de ECB met zijn opkoopprogramma’s niet zozeer de economie of de koopkracht van burgers wil versterken, maar vooral de financiële positie van banken.
Trukendoos
Anderzijds gingen de banken alleen nog maar leningen verstrekken tegen een variabele rente. Die werd steevast door banken verhoogd met een liquiditeitsopslag, ook al daalde door ingrijpen van de ECB de bijbehorende marktrente. Om het risico van zo’n variabele rente af te dekken kreeg je er een ingewikkeld renteswapproduct bij. Dit speelde vooral bij ondernemers in het MKB en (semi-)publieke instellingen in zorg, onderwijs en woningbouw. Des te meer renteswaps verkocht werden, des te hoger de bonussen voor accountmanagers en bestuurders van de bank. Uiteraard kostte zo’n renteswapconstructie extra geld en vertelden de banken niet over de bijbehorende nadelen en risico’s. Klanten kregen al snel te maken met steeds hogere rente- en aflossingskosten en extra zekerheids- en aflossingseisen. Banken hebben met hun afdelingen Bijzonder Beheer duizenden klanten het vel over hun neus gehaald om hun liquiditeitstekorten aan te vullen. Bijvoorbeeld door het eisen van niet-overeengekomen aflossingen, extra onderpand in cash of in de vorm van hypotheekrechten. Als het moest werd het huis of het bedrijf onder de kont van de bankklant verkocht. Vaak aan makelaars en opkopers die met de bank onder één hoedje speelden. De trukendoos van de grootbanken bestond verder uit het stiekem aanpassen van contracten en voorwaarden, het met terugwerkende kracht corrigeren van balansen en jaarrekeningen en het laten verdwijnen van registraties en systemen.
Renteswapaffaire
Inmiddels is er sprake van een heuse renteswapaffaire en regent het rechtszaken. Zoals het vaker gaat in dit soort situaties heeft een speciaal ingestelde commissie voor de vele gedupeerden een algemeen geldende herstelmaatregel bedacht onder de noemer Uniform Herstelkader. Het zal geen verbazing wekken dat hierbij geprobeerd is om de schade voor de banken zoveel mogelijk te beperken door zoveel mogelijk gedupeerden van de herstelmaatregel uit te sluiten. De in Worst Bank Scenario beschreven renteswapaffaire sluit naadloos aan op vele andere bankschandalen. Denk aan affaires rondom woekerpolissen, oversluitboetes, witwassen, Libor-rente, variabele kredietrente, rentecertificaten en wat al niet meer. De rode draad is duidelijk zichtbaar en je zou kunnen concluderen: banken zijn boeven. Waarbij het opvalt dat verantwoordelijke bestuurders en directeuren er steeds mee wegkomen. Misschien ook niet zo vreemd als je leest welke ministers en topambtenaren ook bij financiële instellingen en de grote accountantsbureaus hebben gewerkt en vice versa. De verwevenheid tussen de top van de financiële wereld en de politiek is groot. Volgens de auteur gaat het om netwerkcorruptie waarbij ze man en paard noemt. In het boek passeren vele namen de revue waaronder die van Jan Peter Balkenende (Minister President), Wouter Bos (Minister van Financiën), Noud Welling (DNB), Herman Tjeenk Willink (Raad van State) en Merel van Vroonhoven (AFM).
Bierkaai
Terug naar het boek waarin de auteur in dik 400 pagina’s de overgang beschrijft van bankieren volgens het traditionele en behoudende Bankmodel 1.0 naar het risicovolle Bankmodel 2.0 en Bankmodel 3.0. Daarbij komt ook de Europese integratie aan de orde en wat dat betekent voor de Nederlandse banken en het toezicht daarop. Door het boek heen komen we de ‘Dagboeken van Hester’ tegen. Deze bijdragen laten goed zien dat de auteur al tien jaar tegen de bekende bierkaai vecht. Verbazing, frustratie en boosheid sijpelen dan ook regelmatig door de tekst heen. In die zin is het ook een persoonlijk boek geworden.
De rekening
Rest de vraag, klopt het verhaal van de auteur? Dat lijkt me voer voor specialisten en rechters. Worst Bank Scenario komt op mij overtuigend over door zijn gedetailleerdheid en de vele gebeurtenissen en bronnen die met naam en toenaam worden genoemd. Als je alle bankschandalen van de laatste decennia gevolgd hebt, ben je als lezer niet eens verrast. Op het gebied van bankschandalen herhaalt de geschiedenis zich voortdurend, alle mooie ‘klant staat centraal’-beloften van banken ten spijt. Door de inhoudelijke gedetailleerdheid en vele hoofdrolspelers en vaktermen die de revue passeren, is het boek niet altijd even gemakkelijk te volgen. Het boek heeft wat mij betreft vooral een belangrijke maatschappelijke functie. Het laat de lezer zien hoe de bancaire wereld in elkaar steekt, hoe ze te werk gaat, wat de rol van de overheid daarbij is en dat de rekening altijd bij de burger, de consument, de bankklant terecht komt.
De auteur sluit het boek af met haar belangrijkste en meest teleurstellende conclusie, namelijk dat bij banken na de kredietcrisis nagenoeg niets is veranderd. De banken gaan op de oude voet door, bankiers en bestuurders strijken topbonussen op en de volgende rekening van deze bankenfraude komt op het bord van de toekomstige generaties, de jongeren van nu.
Over Sjors van Leeuwen
Sjors van Leeuwen (Indora Managementadvies) is adviseur, auteur en spreker op het gebied van klantgericht ondernemen, strategie en marketing. Door zijn ervaring is hij goed thuis in vele strategische vraagstukken en het toenemend belang van de ‘de klant’ als onderscheidende factor. Sjors schreef o.a. Wendbare strategie op één A4, Zorgmarketing in de praktijk en CRM in de praktijk.
