Weer zo’n boek van een oud-politicus, dacht je misschien toen je de aankondiging van mijn boek voorbij zag komen. Inderdaad, meer dan tien jaar zette ik mij als Tweede Kamerlid in voor een betere digitale overheid, maar dit boek bevat geen politieke memoires vol sappige onthullingen en het doel is evenmin je te overtuigen van beleid of maatregelen. Ik heb dit boek geschreven omdat ik me grote zorgen maak over de toekomst van onze democratie en de Tweede Kamer die mij zo dierbaar is.
Democratie in het digitale tijdperk
Er is namelijk iets zorgwekkends aan de hand met onze democratie in het digitale tijdperk. Democratie is zo ongeveer het beste wat mensen kan overkomen en digitalisering biedt de wereld eindeloos veel nieuwe kansen en mogelijkheden. Maar op de een of andere manier gaan ze niet goed samen. Naarmate digitale technologie meer invloed krijgt op ons doen en laten, gaat het slechter met de democratie.
Kansen en bedreigingen
Er zijn prachtige kansen, zoals het opsporen van kankercellen met kunstmatige intelligentie, of thuisonderwijs en thuiswerken ten tijde van een grote pandemie. Tegelijk zijn er serieuze bedreigingen, waaronder schendingen van burgerrechten door oneigenlijk gebruik van persoonsgegevens en cyberaanvallen op onze vitale systemen. Zoals bij elke nieuwe technologie is het aan de politiek om de hieruit voortkomende veranderingen in goede banen te leiden. Enerzijds door het positieve aan te jagen en anderzijds door het negatieve te begrenzen. Zo hebben politici in reactie op eerdere industriële revoluties de huidige verzorgingsstaat opgebouwd en machtige bedrijven in stukjes geknipt. Maar in het geval van digitale technologie wil het nog niet echt lukken.
Publieke grip op digitale technologie
In de beginjaren van het internet was de leidende gedachte dat ingrijpen in het fantastische nieuwe fenomeen helemaal niet nodig was. Daarna dacht men dat controle van het internetverkeer gewoonweg onmogelijk was. Tegenwoordig zien politici dat publieke grip op digitale technologie nodig en mogelijk is, maar weet men alleen niet hoe. Ook het kabinet en de Tweede Kamer bijten hun tanden stuk op digitale vraagstukken. Denk maar aan het moeizame verweer tegen technologiebedrijven met datamacht en grootmachten met cyberwapens, de verouderde ICT-systemen en mislukte automatiseringsprojecten van de overheid, de eindeloze reeks datalekken, mislukte wetten als de cookiewet of de hackwet en het onwettige gebruik van digitale instrumenten door organisaties als de Belastingdienst, de veiligheidsdiensten, het leger en de politie.
Desondanks staat digitalisering in Nederland nog steeds laag op de politieke agenda. Weliswaar zijn er nu een Vaste Kamercommissie Digitale Zaken, een digitale paragraaf in het regeerakkoord en een staatssecretaris Digitalisering. Maar de grote debatten gaan er nooit over, de politieke aanpak van digitalisering blijft versnipperd en een samenhangende strategie om de uitdagingen aan te pakken ontbreekt. Niet alleen is dit contrast tussen maatschappelijke impact en politieke interesse demotiverend voor de vele professionals in de ICT en informatievoorziening, ook dreigt Nederland hierdoor digitale kansen te missen.
Digibetocratie
Lang heb ik me vol onbegrip afgevraagd waarom de politiek zo onbeholpen omgaat met de grootste veranderkracht van onze tijd. Is digitalisering te technisch en complex? Komt het door het grensoverschrijdende en publiek-private karakter van het internet? Is de kloof tussen professionals en bestuurders te groot? Ontbreekt het politici aan kennis en leven we in een ‘digibetocratie’, zoals Arjen Lubach het noemde? Of is het onderwerp gewoon niet spannend genoeg?
Waanzinnige wisselwerking
Uiteindelijk begon ik in te zien dat er iets bijzonders aan de hand is. De politiek mag dan geen grip krijgen op digitalisering, maar omgekeerd heeft digitalisering wel de politiek in haar greep genomen. Hierbij is sprake van wat ik een ‘waanzinnige wisselwerking’ noem: een even fascinerend als problematisch mechanisme. Om de werking van dit democratiebedreigende mechanisme te begrijpen, neem ik je in mijn boek mee naar de Nederlandse politieke besluitvorming over digitale technologie in de afgelopen elf jaar. Hiermee wil ik laten zien hoe digitale technologie, de nationale politiek en menselijke psychologie op elkaar inspelen en hoe dat leidt tot een instabiel systeem en slechtere besluitvorming. Na deze diagnose kom ik met een remedie in de vorm van inhoudelijke voorstellen voor een weerbare democratie, betere politieke besluitvorming, een veiliger internet en een betere digitale samenleving.
Bewustzijn
Structurele verbetering van het politieke systeem begint ermee dat we ons bewuster zijn van de vele eisen die het digitale tijdperk waarin we leven aan ons stelt en van de grote invloed die digitale technologie op onze samenleving en onze democratie heeft. Met mijn boek probeer ik dat bewustzijn te creëren. Om vervolgens echt iets te veranderen zijn lef, geduld en samenwerking nodig. Ja, het is ingewikkeld, want alles hangt met elkaar samen en alle betrokkenen oefenen met hun keuzes invloed uit op elkaar. Maar ik ben ervan overtuigd dat het moet en kan. Daarom heb ik dit boek geschreven.
Over Kees Verhoeven
Kees Verhoeven was ruim tien jaar Tweede Kamerlid (2010-2021), met als speerpunt de impact van digitale technologie op onze samenleving en democratie. Sinds zijn vertrek uit de politiek is hij zelfstandig ondernemer, adviseert hij zowe bedrijven als overheden en geeft hij geregeld lezingen en trainingen.
